در دو هفته گذشته خیابان های استانبول و برخی دیگر از شهرهای ترکیه صحنه قدرت نمایی هواداران اکرم امام اوغلو و احزاب مخالف بوده است. چنین اعتراض خیابانی خواسته مخالفان رجب طیب اردوغان را از آزادی امام اوغلو به برگزاری انتخابات زودهنگام تغییر داد تا به زعم خود اردوغان را از تخت قدرت به زیر بکشند.
شهر زیبا و توریستی استانبول بزرگ ترین مرکز تجاری ترکیه همواره و از دوران امپراتوری عثمانی قامت خود را در سیاست و حکومت پایدار و حفظ کرده است. نیازی به ورق زدن تاریخ نیست سه دهه پیش از این خاستگاه سیاسی رئیس جمهوری کنونی ترکیه از همین شهرداری استانبول آغاز شد که اکنون اکرم امام اوغلو را در یک بازی پیچیده قرار داده است. خیلی ها اردوغان را از زمانی که در دهه ۱۹۹۰ شهردار استانبول بود می شناسند. اسلامگرای نواندیش و جسوری که ارزش های اساسی جمهوری را مورد سوال قرار داد و گفت در ترکیه دموکراسی یک وسیله است نه هدف و همین حملات لفظی موجب اقدام قضائی علیه او و حزبش شد و مبنای شهرتش گشت. اکرم امام اوغلو هم از پشت همان میز شهرداری استانبول به قدرت کاریزمایی و اجتماعی بالایی دست یافته که خشم و نگرانی همفکران و شخص اردوغان را برانگیخته است. عزم سیاسی و پایگاه اجتماعی اکرم امام اوغلو برای تغییر وضع موجود در ترکیه وی در جایگاه نخست جریان مخالفان برای نامزدی انتخابات ریاست جمهوری آینده این کشور قرار داد. بی جهت نیست که امام اوغلو به هنگام بازداشت تاکید کرد که ایستاده ام و هرگز تعظیم نخواهم کرد.
اکنون او به اتهام گرفتن رشوه اخاذی ثبت غیرقانونی اطلاعات شخصی و تقلب در مناقصه” دستگیر شده است. اتهاماتی که هوادارانش یک عملیات سیاسی می دانند.
اما در عرصه سیاست حزب جمهوری خلق CHP آیا این عبارت که «کودتا علیه رئیس جمهور آینده ما» رخ داده به رویارویی با حزب حاکم عدالت و توسعه برخاسته است. رهبران دیگر احزاب مخالف هم به جمع مخالفان خیابانی پیوسته اند. اما اردوغان با بی اعتنایی اعتراضات شهروندان معترض به بازداشت و حبس شهردار استانبول را «نمایش» خواند و گفت آنها از شری که در حق کشور مرتکب شده اند پشیمان خواهند شد. اما برخلاف دیدگاه اردوغان زندانی شدن امام اوغلو نه تنها به انسجام داخلی در حزب جمهوری خلق منجر شده بلکه در اتحاد دوباره احزاب مخالف که پس از انتخابات ۲۰۲۳ از یکدیگر فاصله گرفته بودند نقش مهمی داشته است. اکنون نه تنها CHP اکرم امام اوغلو را نامزد اصلی برای انتخابات ریاست جمهوری آینده کرده است بلکه کسانی مانند منصور یواش و سایر شخصیت های سیاسی مشهور به حمایت از امام اوغلو پرداخته و ممکن است به نامزد دلخواه آنها هم تبدیل شود. حتی حزب دموکراسی و برابری خلق ها (DEM) نزدیک به کردها از حامیان جدی اکرم امام اوغلو است.
ادامه این اعتراض ها ترکیه را وارد یک حرکت سیاسی جدیدی خواهد کرد و ممکن است پایگاه اجتماعی عدالت و توسعه را که از ۲۰۱۸ به این سوی به شکلی نسبی لرزان شده است به شیوه ای تاثیرگذار تضعیف کند. افزایش شکاف های سیاسی و اجتماعی در ترکیه دست کم اهداف میان مدت رجب طیب اردوغان برای انتقال آرام قدرت حزبی به چهره های نو را با چالشی ساختاری مواجه می کند.
مخالفان دستگیری امام اوغلو را بخشی از یک سناریوی از پیش تنظیمی اردوغان می دانند که به شکلی غیرقانونی از ظرفیت نهادهای قضایی برای سرکوب مخالفان استفاده کرده است. اگر چنین دیدگاهی به واقعیت سیاسی ترکیه نزدیک باشد چرا اردوغان موقعیت زمانی کنونی را برای فشار بر جبهه مخالف مناسب دیده است؟
نخست حزب جمهوری خواه خلق که در انتخابات شهرداری های ۲۰۲۴ بویژه در شهرهای اصلی همچون استانبول و آنکارا پیروز شد اکنون در صدد ساماندهی سیاسی و تثبیت وضعیت خود برای انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۸ برآمده و از پیش قصد داشت که در کنگره حزبی اکرم امام اوغلو را به عنوان نامزد این حزب برای تصدی ریاست جمهوری معرفی کند و حتی با وجود دستگیری وی این تصمیم را اجرایی کرد. این اقدامی هدفمند در راستای به چالش کشاندن حزب حاکم از هم اکنون و تا موعد برگزاری انتخابات تلقی می شود. بنابراین قدرت کلام و نفوذ اکرم امام اوغلو از دید تیزبین رجب طیب اردوغان دور نمانده است. لذا کشاندن پرونده امام اوغلو از یک بستر متلاطم سیاسی به فضای حقوقی و پرسشگری قضایی برنامه ریزی شده و با مطالعه بوده است.
دوم اوضاع منطقه ای پس از سرنگونی دولت بشار اسد از ترکیه و اردوغان یک چهره پیروز ساخته و رسانه های دولتی دستاورد یک دهه بحران سازی ترکیه در سوریه را هم راستا و در مسیر تامین منافع و امنیت ملی این کشور قلمداد کرده اند. بیراهه نیست که اردوغان شرایط زمانی کنونی را مناسب ترین فرصت برای در تنگنا گذاشتن امام اوغلو و حزب جمهوری خلق به عنوان رقیب و آلترناتیو اصلی دیده باشد.
شاید او گمان نمی کرد که دامنه نارضایتی ها تا پشت کاخ ریاست جمهوری در آنکارا و تسخیر خیابان های استانبول و دیگر شهرها کشانده شود.
سوم امام اوغلو از چهره های محبوب و کارآمد مخالفان است که بیش از دیگران برای حزب حاکم و برنامه های اردوغان تهدید محسوب می شود. با توجه به استراتژی دیرینه اردوغان در تضعیف مخالفان سیاسی برداشت حداقلی از پیامد دستگیری اکرم امام اوغلو و فرآیندهای قضایی به خلع وی از پست شهرداری ایجاد ممنوعیت فعالیت سیاسی و دوری چند ساله از عرصه سیاست منجر شود. از این دیدگاه اتهام فساد مالی برای مهمترین چهره سیاسی مخالفان هم از تاثیرگذاری کاریزمایی امام اوغلو خواهد کاست و به تضعیف حزب جمهوری خلق می انجامد و هم اینکه پیامی به دیگر مخالفان سیاسی در ترکیه است که رویارویی با اردوغان عواقب جدی دارد. در حالی که بر عکس اعتراض ها به دستگیری امام اوغلو به محبوبیت بیشتر وی بدل شده است.
چهارم سیاست دولت عدالت و توسعه در ماجرای برکناری شهرداران کرد در برخی شهرهای کردنشین این کشور و انتصاب شهرداران موقت دولتی ممکن است که اردوغان را به این تصمیم نزدیک کرده باشد که این بار هم همان شیوه را تست بزند و فعلا کنترل دوباره استانبول را بدست آورد. منتقدان اردوغان می گویند اهرم وی در مواجهه با مخالفان استفاده از ابزارهای قضایی برای اهداف سیاسی است و رئیس جمهوری (رجب طیب اردوغان) موثرترین برگ برنده برای اعمال نفوذ در سیستم قضایی را در اختیار دارد. زیرا در نتیجه تغییر قانون اساسی ترکیه در ۲۰۱۷ شیوه انتخاب اعضای “هیات قضات و دادستان ها” ترکیه تا حد زیادی و غیر مستقیم در کنترل رئیس جمهوری است. این نگاه مخالفان به روند بازرسی های قضایی اکرم امام اوغلو است اما نهادهای دولتی آن را به تندی رد می کنند. ییلماز تونچ وزیر دادگستری ترکیه در واکنش به این حجم از انتقادها گفته است دستگاه قضایی مستقل است و “ارتباط دادن تحقیقات قضایی به رئیس جمهوری نه تنها غیرمسئولانه بلکه گستاخانه است. “اما مخالفان اینگونه فکر نمی کنند و کسانی چون علی باباجان رهبر حزب جهش و دموکراسی اعلام کرد: «آن چه در ترکیه و از جانب اردوغان روی داده عملاً به مثابه یک رژیم تک نفره است.
اکنون اما اردوغان با بزرگترین مخمصه سیاسی اجتماعی دوران حکومتداری عدالت و توسعه مواجه است. وی و همفکرانش می کوشند با عبور از این تنگنای پرچالش به چهار هدف اساسی دست یابند.
۱- بازسازی قدرت داخلی مبتنی بر این قاعده سیاسی که مخالفت ها را تحمل نخواهد کرد و تقویت پایه های حکومت را مبنایی برای پیشبرد استراتژی منطقه ای ترکیه می داند.
۲- توان ائتلاف سازی مخالفان برای انتخابات آینده را تضعیف کند. به این معنا که خروج امام اوغلو از صحنه سیاسی به منزله کاهش توان و محبوبیت وی در ایجاد ائتلاف های گسترده تر میان مخالفان است.
۳- کلید زدن تحولی مهم در لایه های تصمیم سازی حزب عدالت و توسعه با هدف کادر سازی برای روی کار آمدن چهره جوانتر در پست ریاست جمهوری و تعریف جایگاه اردوغان به “پدرخوانده ” حزب راهبردی پایه ای است. هر چند ممکن است که اردوغان به دنبال راه حل های قانونی برای ماندن در اریکه قدرت حتی پس از ۲۰۲۸ باشد.
۴- روشمندسازی اقتدارگرایی با مدل تمرکزگرایی قدرت و افزایش میزان نفوذ رئیس جمهوری در ساختارهای تصمیم گیری قضایی اجرایی و پارلمانی مورد توجه اردوغان است به گونه ای که از مفاد قانون اساسی برای تبیین و تعریف استراتژی امنیت ملی توسعه اقتصادی مقابله با فساد و حقوق شهروندی بهره های جدیدی گرفته شود و تفسیر بردار باشد.
اما تحقق چنین خواسته ها به نوع و چگونگی اعتراض ها به دستگیری امام اوغلو بستگی دارد و بازگشت دوباره مخالفان به خیابان ها ممکن است اهداف اعتراض ها را به سمت تغییرات کلان سیاسی و برگزاری انتخابات زودهنگام پیش ببرد و اگر نارضایتی ها به همین گستردگی در شهرهای بزرگ ترکیه ادامه یابد دور از انتظار نخواهد بود که اردوغان مجبور به عقب نشینی شود. تجربه اعتراضات پارک گزی در سال ۲۰۱۳ نشان داد که دولت ترکیه در مواردی ناگزیر به انعطاف هر چند محدود در برابر معترضان است اگر اعتراض ها از جریان حزبی جمهوری خلق فراتر نرود که اکنون رفته است ممکن است اردوغان در برابر خواست ناراضیان کوتاه نیاید و دولت دستگیری امام اوغلو را به عنوان یک مسئله قضایی و نه سیاسی معرفی کند و از زیر بار فشارها شانه خالی کند.
در سوی دیگر وضعیت پیش آمده برای اردوغان به یک آزمون سرنوشت سازی تبدیل شده است و اگر احساس کند که ادامه تظاهرات زیان های اقتصادی هنگفت در پی داشته باشد و پایه های قدرت حزب حاکم را متزلزل کند ممکن است حتی با آزادی و فراهم کردن دادخواست تجدید نظر در رای امام اوغلو کنار بیاید. اگرچه هرگز گزینه دلخواه برای اردوغان نخواهد بود.
چون از نگاه وی حاصل آزادی و یا انعطاف در برابر امام اوغلو می تواند به تقویت جبهه مخالفان بیانجامد. اما تجربه رویکرد اردوغان در برابر ناملایمات سیاسی و اجتماعی استراتژی سختگیرانه بوده است و ممکن است پا پس کشیدن را نشانی از ضعف برای عدالت و توسعه بداند و در چنین وضعیتی تصمیم گیری در لایه های پوسته سخت شکل خواهد گرفت. شاید تنها امتیاز اردوغان در مواجهه نهایی با شدت بحران زمانی باشد که احساس کند ترکیه در پرتگاه بی ثباتی سیاسی و اجتماعی قرار گرفته و هویت سیاسی حزب حاکم هم در معرض دگرگونی باشد. چرا که دستگیری امام اوغلو اختلافات بین حزب حاکم و مخالفان را افزایش داده است و این اقدام به عنوان تلاشی برای سرکوب و خاموشی صدای منتقدان تلقی می شود.
از سویی هم مدل رفتاری اردوغان در قبال واکنش های بین المللی به تحولات داخلی در ترکیه بر بی اعتنایی و حتی مقاومت در برابر خواسته های مسامحه بوده است. اما این بار نوک پیکان انتقادهای داخلی و بین المللی علیه اردوغان ” دموکراسی فرمایشی” در ترکیه و قدرتمند شدن ابزار نقض حقوق بشر ناشی از رویه یک دهه اقتدارگرایی در سیاست و حکومت در ترکیه را نشانه رفته است.
و اما سخن پایانی را می توان اینگونه روایت کرد که کم نیستند سیاستمداران ترکیه ای که زندان و ممنوعیت های سیاسی را تجربه کرده و سپس به شهرت بیشتر و قدرت رسیده اند. پروفسور ایلبر اورتایلی مورخ ترکیه ماجرای سیاسی اکرم امام اوغلو را از منظری تاریخی مورد بررسی قرار می دهد و می گوید؛ سال ها می گذرد ولی روش ها تغییر نمی کند و ما دوباره در روزهای تاریخی زندگی می کنیم و این تکرار درس های بسیاری دارد.
آیا این بار اکرم امام اوغلو آن شخصیتی است که می خواهد برای بالا رفتن از نردبان قدرت جا پای رجب طیب اردوغان بگذارد و چهره دگرگون شده ای از ترکیه نوین ترسیم کند!؟
*دکترای روابط بین الملل و پژوهشگر حوزه ترکیه
۳۱۱۳۱۱
