تحت تعقیب قضایی یعنی چه؟ راهنمای کامل مفهوم و آثار حقوقی

تحت تعقیب قضایی یعنی چه

«تحت تعقیب قضایی» به معنای آغاز فرآیند قانونی و تحقیقاتی علیه یک فرد به ظن ارتکاب جرم است. این وضعیت، مرحله ای پیش از اثبات مجرمیت به شمار می رود و شامل مجموعه ای از اقدامات توسط مراجع قضایی برای کشف حقیقت، جمع آوری دلایل و در نهایت، اجرای عدالت است. درک این اصطلاح برای هر شهروندی حیاتی است، چرا که نادانی نسبت به آن می تواند پیامدهای جدی به دنبال داشته باشد.

شنیدن عبارت «تحت تعقیب قضایی» ممکن است دلهره آور باشد و ابهامات زیادی را در ذهن ایجاد کند. بسیاری از افراد ممکن است بدون آگاهی کامل از معنای دقیق و پیامدهای این واژه، دچار نگرانی شوند یا تصورات نادرستی داشته باشند. این فرآیند پیچیدگی های خاص خود را دارد و اطلاع از جزئیات آن، می تواند به افراد کمک کند تا در صورت مواجهه با چنین وضعیتی، با آگاهی و اطمینان بیشتری عمل کنند. از نحوه شروع این فرآیند تا حقوق قانونی فردی که در معرض اتهام قرار می گیرد، هر جنبه ای از این موضوع اهمیت ویژه ای دارد.

تحت تعقیب قضایی؛ تعریف و مفاهیم بنیادین

زمانی که گفته می شود فردی «تحت تعقیب قضایی» قرار گرفته است، در واقع به آغاز یک سری اقدامات قانونی و اداری اشاره دارد که هدف آن روشن کردن حقیقت درباره یک جرم ادعایی و شناسایی عامل یا عاملان آن است. این فرآیند که در اصطلاح حقوقی به آن «تعقیب کیفری» نیز گفته می شود، از مراحل اولیه کشف جرم و جمع آوری شواهد آغاز شده و تا رسیدگی نهایی در مراجع قضایی ادامه می یابد.

مفهوم «تحت تعقیب قضایی» چیست؟

تعقیب قضایی فرآیندی است که در آن، مقامات قضایی به دنبال شناسایی، دستگیری، تحقیق و در نهایت محاکمه فرد یا افرادی هستند که مظنون به ارتکاب جرم اند. این اقدامات توسط دادسرا به عنوان مرجع اصلی تعقیب و با همکاری ضابطین قضایی مانند پلیس و آگاهی صورت می گیرد. هدف اصلی، احراز وقوع جرم و انتساب آن به فرد مشخص است. این مرحله نشان می دهد که اتهامی به فرد وارد شده و دستگاه قضا در حال بررسی آن است، اما به معنای اثبات مجرمیت نیست.

در واقع، تعقیب کیفری زمانی آغاز می شود که یک عمل مجرمانه، اعم از فعل یا ترک فعل، صورت گرفته باشد و دلایلی برای انتساب آن به فردی خاص وجود داشته باشد. دادسرا، به نمایندگی از جامعه، وظیفه دارد تا از نظم عمومی دفاع کند و در صورت وقوع جرم، حتی اگر شاکی خصوصی وجود نداشته باشد (در جرایم عمومی)، موضوع را پیگیری نماید.

تمایز میان متهم، مجرم و محکوم

در فرآیند قضایی، اصطلاحات «متهم»، «مجرم» و «محکوم» هر یک معنای حقوقی متفاوتی دارند که درک آن ها برای شفافیت موضوع ضروری است.

متهم: به فردی گفته می شود که اتهامی مبنی بر ارتکاب جرم به او وارد شده است، اما هنوز این اتهام در دادگاه صالح به اثبات نرسیده است. اصل برائت یکی از مهم ترین اصول حقوقی است که بر اساس آن، هر فردی بی گناه فرض می شود مگر اینکه جرم او در دادگاه ثابت شود. بنابراین، فرد تحت تعقیب قضایی در این مرحله «متهم» نامیده می شود.
مجرم: فردی است که اتهام وارد شده به او، پس از طی مراحل قانونی و ارائه دلایل کافی، در دادگاه صالح به اثبات رسیده و دادگاه او را مقصر شناخته است. در این مرحله، فرد از وضعیت «متهم» خارج شده و عنوان «مجرم» به او اطلاق می شود.
محکوم: به فردی گفته می شود که پس از اثبات مجرمیت در دادگاه، حکم قطعی محکومیت برای او صادر شده و این حکم لازم الاجرا است. ممکن است حکم شامل مجازات حبس، جزای نقدی، یا سایر اقدامات تأمینی و تربیتی باشد. فرد محکوم، کسی است که مراحل دادرسی را به طور کامل طی کرده و حکم نهایی علیه او صادر شده است.

این تمایزات در هر مرحله از دادرسی کیفری از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا حقوق و وظایف هر فرد با توجه به عنوانی که در آن مرحله دارد، متفاوت خواهد بود.

اصل برائت یکی از مهم ترین اصول حقوقی است که بر اساس آن، هر فردی بی گناه فرض می شود مگر اینکه جرم او در دادگاه صالح ثابت شود.

چگونگی آغاز تعقیب قضایی و دلایل آن

آغاز فرآیند تعقیب قضایی، همیشه به یک شکل نیست و به نوع جرم و شرایط وقوع آن بستگی دارد. برخی جرایم با شکایت شاکی خصوصی آغاز می شوند، در حالی که برخی دیگر توسط دادستان و بدون نیاز به شاکی خصوصی قابل پیگیری هستند.

انواع جرایم و اثر آن ها بر فرآیند تعقیب

جرایم در حقوق کیفری به دو دسته کلی قابل گذشت و غیرقابل گذشت تقسیم می شوند که این تقسیم بندی تأثیر مستقیمی بر نحوه شروع و ادامه فرآیند تعقیب قضایی دارد.

جرایم عمومی (غیرقابل گذشت)

جرایم عمومی، آن دسته از جرایمی هستند که به دلیل برهم زدن نظم و امنیت جامعه و آسیب رساندن به وجدان عمومی، دادستان به عنوان نماینده جامعه (مدعی العموم) مکلف به پیگیری آن هاست. در این گونه جرایم، حتی اگر شاکی خصوصی وجود نداشته باشد یا پس از شکایت اولیه رضایت دهد، فرآیند تعقیب کیفری می تواند ادامه یابد و با رضایت شاکی خصوصی متوقف نمی شود.

نمونه هایی از این جرایم عبارتند از: قتل، کلاهبرداری، سرقت، جعل، قاچاق مواد مخدر و حمل سلاح غیرمجاز. برخی جرایم نیز دارای هر دو جنبه عمومی و خصوصی هستند؛ مانند سرقت یا کلاهبرداری که هم به فرد مال باخته ضرر می رساند و هم نظم عمومی را مختل می کند. در این موارد، حتی با گذشت شاکی خصوصی، جنبه عمومی جرم همچنان از سوی دادسرا قابل پیگیری خواهد بود.

جرایم خصوصی (قابل گذشت)

در مقابل، جرایم خصوصی یا قابل گذشت، جرایمی هستند که عمدتاً به حقوق اشخاص خصوصی لطمه می زنند و تأثیر کمتری بر نظم عمومی دارند. تعقیب این جرایم منوط به شکایت شاکی خصوصی است و بدون شکایت او، دادسرا حق ورود و پیگیری ندارد. مهم تر اینکه، در این نوع جرایم، با گذشت شاکی خصوصی در هر مرحله از دادرسی، فرآیند تعقیب متوقف شده و پرونده مختومه می شود.

از جمله این جرایم می توان به توهین، افترا، ترک انفاق و ضرب و جرح غیرعمدی اشاره کرد. در این موارد، اراده شاکی برای شروع و ادامه تعقیب، نقش کلیدی ایفا می کند.

راه های قانونی شروع تعقیب کیفری

بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری، تعقیب کیفری از طرق مختلفی می تواند آغاز شود. این راه ها، مسیرهای قانونی هستند که منجر به ورود پرونده به دادسرا و شروع تحقیقات می شوند.

شکایت شاکی یا متضرر از جرم: متداول ترین راه برای شروع تعقیب، تقدیم شکایت توسط فردی است که از جرم متضرر شده است. این شکایت می تواند به صورت کتبی یا شفاهی به دادسرا یا ضابطین قضایی ارائه شود.
اعلام، گزارش یا اخبار واصله به دادستان یا دادیار: گاهی اوقات، وقوع جرم توسط ضابطین قضایی (مانند پلیس)، مأمورین دولتی یا حتی عموم مردم به دادستان یا دادیار گزارش می شود. در این حالت، دادستان می تواند دستور شروع تحقیقات را صادر کند.
کشف جرم مشهود توسط ضابطین: اگر جرمی در حضور ضابطین قضایی (مانند پلیس در حال گشت زنی) یا بلافاصله پس از وقوع آن کشف شود و آثار و علائم جرم باقی باشد، ضابطین موظف اند بلافاصله وارد عمل شده و اقدامات اولیه را انجام دهند و سپس مراتب را به اطلاع مقام قضایی برسانند.
دستور مقامات قضایی ذیصلاح: در برخی موارد خاص، مقامات قضایی بالاتر یا خود دادستان ممکن است بر اساس اطلاعات یا شواهد موجود، دستور شروع تعقیب را صادر کنند.

شرایط لازم برای صدور دستور تعقیب

برای اینکه دستور تعقیب کیفری صادر شود و فرآیند قانونی آغاز گردد، وجود برخی شرایط ضروری است که این شرایط تضمین کننده رعایت عدالت و حقوق متهم هستند.

وقوع یک عمل مجرمانه: ابتدا باید یک فعل یا ترک فعل وجود داشته باشد که در قانون مجازات اسلامی برای آن مجازات تعیین شده باشد. اگر عملی جرم نباشد، دادسرا صلاحیت رسیدگی کیفری به آن را ندارد. این موضوع دعاوی حقوقی (مانند طلاق، ارث، نفقه) را از دایره رسیدگی دادسرا خارج می کند.
عدم شمول مرور زمان: مرور زمان، مدتی است که پس از انقضای آن، تعقیب جرم یا اجرای حکم قطعی (کیفری) متوقف می شود. به عبارت دیگر، اگر از زمان وقوع جرم یا صدور حکم مدت مشخصی سپری شده باشد و در این مدت اقدام قانونی صورت نگرفته باشد، دیگر نمی توان آن جرم را پیگیری کرد یا حکم آن را اجرا نمود. این مفهوم برای انواع مختلف تعقیب، صدور حکم و اجرای حکم تعریف می شود.
عدم وجود موانع قانونی: برخی از افراد به دلیل موقعیت خاص خود، از مصونیت هایی برخوردارند. برای مثال، قضات دارای مصونیت قضایی هستند و نمی توان آن ها را بدون اجازه دادگاه عالی انتظامی قضات تحت تعقیب کیفری قرار داد. همچنین، فوت متهم، عفو عمومی یا خصوصی، جنون و مواردی از این دست می توانند مانع از ادامه تعقیب کیفری شوند.

پیامدهای تعقیب قضایی و حقوق افراد

فردی که تحت تعقیب قضایی قرار می گیرد، ممکن است با رخدادها و مراحل مختلفی روبرو شود که اطلاع از آن ها و آگاهی از حقوق قانونی در این شرایط، می تواند به او کمک کند تا با آرامش و هوشیاری بیشتری با این وضعیت مواجه شود.

چه رخدادهایی در پی تعقیب قضایی ممکن است؟

زمانی که فردی تحت تعقیب قضایی قرار می گیرد، بسته به شدت اتهام و ضرورت های پرونده، ممکن است با اقدامات مختلفی از سوی مراجع قضایی روبرو شود:

احضاریه و اخطاریه: اولین گام، معمولاً ارسال احضاریه یا اخطاریه است. این اوراق، که از طریق سامانه ثنا یا به صورت کتبی ابلاغ می شوند، فرد را ملزم می کنند تا در زمان و مکان مشخصی برای پاسخگویی به اتهام یا ارائه توضیحات در دادسرا حاضر شود. عدم پاسخگویی به احضاریه می تواند پیامدهای جدی از جمله صدور حکم جلب به دنبال داشته باشد.
صدور قرار جلب (حکم جلب): در صورتی که متهم بدون دلیل موجه در دادسرا حاضر نشود یا دلایل کافی برای بازداشت او وجود داشته باشد، مقام قضایی می تواند قرار جلب را صادر کند. این قرار به ضابطین قضایی اجازه می دهد تا فرد را بازداشت و به دادسرا منتقل کنند.
بازداشت موقت: در جرایم خاص و با شرایط قانونی مشخص، بازپرس یا دادیار می تواند قرار بازداشت موقت را صادر کند. این قرار برای جلوگیری از فرار متهم، تبانی با دیگران یا از بین بردن ادله جرم صادر می شود و موقت است.
محدودیت های دیگر: در برخی موارد، ممکن است فرد تحت تعقیب با محدودیت های دیگری نظیر ممنوع الخروجی از کشور یا حتی مسدود شدن حساب های بانکی (در جرایم مالی خاص) مواجه شود.
تحقیق و بازجویی: فرد پس از حضور در دادسرا، مورد تحقیق و بازجویی قرار می گیرد. در این مرحله، اتهام به او تفهیم می شود و او فرصت دارد تا از خود دفاع کند یا توضیحات لازم را ارائه دهد.
صدور قرارهای تأمین کیفری: پس از تحقیق، مقام قضایی برای تضمین حضور متهم در مراحل بعدی دادرسی و جلوگیری از فرار او، ممکن است یکی از قرارهای تأمین کیفری مانند وثیقه، کفالت، وجه الضمان یا التزام به حضور را صادر کند.

حقوق بنیادین متهم در فرآیند تعقیب

قانون برای فردی که تحت تعقیب قضایی قرار می گیرد، حقوق بنیادینی را در نظر گرفته است تا عدالت و انصاف در فرآیند دادرسی رعایت شود. آگاهی از این حقوق بسیار مهم است:

حق داشتن وکیل: فرد متهم از لحظه اولیه تشکیل پرونده و حتی قبل از هر گونه تحقیق، حق دارد که وکیل داشته باشد و از حضور او در تمام مراحل دادرسی بهره مند شود. وکیل می تواند به متهم مشاوره حقوقی ارائه دهد و از حقوق او دفاع کند.
حق سکوت و عدم اجبار به اقرار: هیچ فردی را نمی توان مجبور به اقرار کرد. متهم حق دارد در طول بازجویی سکوت کند و اظهارات تحت فشار یا تهدید، فاقد اعتبار قانونی است.
حق اطلاع از اتهام و دلایل آن: مقام قضایی موظف است اتهام وارد شده و دلایل آن را به صورت شفاف و کامل به متهم تفهیم کند تا او بتواند دفاع مناسبی از خود داشته باشد.
حق اعتراض به قرارهای بازپرسی و دادیاری: متهم می تواند نسبت به قرارهای صادره از سوی بازپرس یا دادیار (مانند قرار بازداشت موقت یا قرار تأمین کیفری) اعتراض کند و تقاضای تجدیدنظر در آن ها را داشته باشد.
حق درخواست تأمین مناسب: اگر قرار بازداشت موقت صادر شده باشد، متهم حق دارد درخواست کند تا با تبدیل قرار به یک تأمین سبک تر (مانند وثیقه)، از بازداشت آزاد شود.
امکان ملاقات با خانواده: متهم، حتی در صورت بازداشت، حق ملاقات با خانواده و بستگان نزدیک خود را طبق مقررات دارد.

آگاهی از حقوق قانونی در مواجهه با فرآیند تعقیب قضایی، مهم ترین سپر دفاعی برای هر فرد است.

چگونه می توان از تحت تعقیب بودن خود مطلع شد؟

این سؤال دغدغه بسیاری از افراد است. خوشبختانه، راه های قانونی و عملی برای اطلاع از وضعیت پرونده قضایی و تحت تعقیب بودن وجود دارد:

دریافت احضاریه یا اخطاریه قضایی: متداول ترین روش، دریافت اوراق قضایی از طریق سامانه ثنا، یا به صورت کتبی توسط مأمور ابلاغ است. این اوراق حاوی اطلاعاتی در مورد پرونده، مرجع رسیدگی کننده و زمان حضور است.
استعلام از طریق سامانه ثنا: اگر در سامانه ثنا ثبت نام کرده باشید، می توانید با ورود به حساب کاربری خود، از وضعیت پرونده های قضایی مربوط به خود مطلع شوید و ابلاغیه های الکترونیکی را مشاهده کنید. این سامانه یک ابزار بسیار کاربردی برای دسترسی به اطلاعات پرونده هاست.
مشورت با وکیل متخصص: مطمئن ترین و بهترین راه برای اطلاع از تحت تعقیب بودن و وضعیت دقیق پرونده، مشورت با یک وکیل متخصص حقوقی است. وکیل با دسترسی قانونی به اطلاعات پرونده ها و سامانه قضایی، می تواند به سرعت و دقت، وضعیت حقوقی شما را بررسی و اطلاعات لازم را ارائه دهد. این روش به خصوص زمانی توصیه می شود که فرد به هر دلیلی قادر به دسترسی به اطلاعات نباشد یا نیاز به تفسیر حقوقی دقیق تری داشته باشد.

سرانجام تعقیب قضایی و مراحل بعدی

فرآیند تعقیب قضایی پس از تحقیقات اولیه در دادسرا، به یکی از سرانجام های خود می رسد و سپس در صورت لزوم، به مراحل بعدی دادرسی در دادگاه منتقل می شود.

نتایج بررسی پرونده در دادسرا

پس از اتمام تحقیقات مقدماتی توسط بازپرس یا دادیار در دادسرا، پرونده می تواند به یکی از نتایج زیر منجر شود:

قرار مجرمیت: در صورتی که دلایل و شواهد جمع آوری شده برای انتساب جرم به متهم کافی باشد، قرار مجرمیت صادر می شود. این قرار به معنای آن است که دادسرا معتقد است متهم مرتکب جرم شده و پرونده باید برای رسیدگی نهایی و صدور حکم به دادگاه صالح ارسال شود.
قرار منع تعقیب: اگر دلایل کافی برای اثبات جرم یا انتساب آن به متهم وجود نداشته باشد، یا اساساً عمل ارتکابی جرم محسوب نشود، قرار منع تعقیب صادر می شود. با صدور این قرار، فرآیند تعقیب متوقف شده و متهم از اتهام تبرئه می شود.
قرار موقوفی تعقیب: این قرار زمانی صادر می شود که موانع قانونی برای ادامه تعقیب وجود داشته باشد، حتی اگر جرم واقع شده باشد. از جمله این موانع می توان به مرور زمان (گذشتن مدت قانونی برای تعقیب)، فوت متهم، عفو، یا گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت اشاره کرد.

مراحل دادرسی در دادگاه (پس از دادسرا)

در صورتی که قرار مجرمیت از سوی دادسرا صادر و قطعی شود، پرونده برای ادامه رسیدگی به دادگاه کیفری (دادگاه کیفری یک یا دو، بسته به نوع و اهمیت جرم) ارجاع داده می شود. مراحل اصلی در دادگاه عبارتند از:

ارجاع پرونده به دادگاه: پس از تأیید قرار مجرمیت، پرونده به دادگاه صالح ارسال می شود تا قاضی دادگاه بر اساس شواهد و مدارک، اقدام به صدور رأی نماید.
برگزاری جلسات دادگاه و دفاعیات: دادگاه با تعیین وقت رسیدگی، طرفین (متهم و وکیل او، شاکی و وکیل او، و در برخی موارد نماینده دادستان) را برای ارائه دفاعیات و توضیحات احضار می کند. متهم در این مرحله فرصت دارد تا از خود دفاع کند.
صدور رأی بدوی: پس از شنیدن دفاعیات و بررسی شواهد، دادگاه رأی بدوی خود را صادر می کند. این رأی می تواند برائت متهم یا محکومیت او به مجازات باشد.
فرآیند تجدیدنظرخواهی و فرجام خواهی: طرفین دعوا در صورت عدم رضایت از رأی بدوی، حق دارند در مهلت قانونی درخواست تجدیدنظرخواهی به دادگاه تجدیدنظر و در برخی موارد خاص، فرجام خواهی به دیوان عالی کشور را داشته باشند. این مراحل برای تضمین صحت و عدالت آرا پیش بینی شده اند.

توقف کامل تعقیب قضایی در چه مواردی؟

توقف کامل تعقیب قضایی به معنای پایان یافتن قطعی فرآیند پیگیری جرم است و می تواند به دلایل مختلفی رخ دهد:

صدور قرار نهایی (منع یا موقوفی تعقیب): اگر دادسرا قرار منع تعقیب یا موقوفی تعقیب را صادر کند و این قرار قطعی شود، تعقیب قضایی به طور کامل متوقف می شود.
صدور حکم قطعی برائت: اگر دادگاه در هر یک از مراحل دادرسی، متهم را بی گناه تشخیص دهد و حکم برائت او قطعی شود، تعقیب قضایی پایان می یابد.
گذشت شاکی (در جرایم قابل گذشت): همانطور که پیشتر گفته شد، در جرایم قابل گذشت، رضایت شاکی خصوصی در هر مرحله از دادرسی، موجب توقف کامل تعقیب و مختومه شدن پرونده می شود.
مرور زمان: اگر پس از وقوع جرم یا صدور حکم، مدت قانونی مشخصی سپری شود و در این مدت، اقدامات لازم برای پیگیری یا اجرای حکم صورت نگرفته باشد، جرم مشمول مرور زمان شده و تعقیب آن متوقف می گردد.
فوت متهم: با فوت متهم، چون مسئولیت کیفری جنبه شخصی دارد، تعقیب و مجازات او امکان پذیر نخواهد بود و پرونده مختومه می شود.
عفو یا تخفیف مجازات: عفو عمومی یا خصوصی، می تواند منجر به توقف تعقیب یا کاهش مجازات شود. عفو عمومی، حتی جرم را نیز از بین می برد.

نتیجه گیری

درک مفهوم «تحت تعقیب قضایی» و مراحل مرتبط با آن، برای هر شهروندی از اهمیت حیاتی برخوردار است. همانطور که بررسی شد، تحت تعقیب قضایی قرار گرفتن به معنای آغاز فرآیندی پیچیده است که از تحقیقات اولیه در دادسرا آغاز شده و می تواند تا مراحل دادرسی در دادگاه و حتی تجدیدنظرخواهی پیش برود. این وضعیت، لزوماً به معنای اثبات مجرمیت نیست، بلکه نشان دهنده بررسی یک اتهام توسط مراجع قانونی است.

پیامدهای این فرآیند، از دریافت احضاریه و اخطاریه گرفته تا احتمال صدور حکم جلب و بازداشت موقت، می تواند برای فرد تحت اتهام نگران کننده باشد. با این حال، قوانین کشور برای حفظ حقوق متهم تدابیر مختلفی اندیشیده اند که از مهمترین آنها می توان به حق داشتن وکیل، حق سکوت، و حق اطلاع از اتهام اشاره کرد. در این مسیر پرفراز و نشیب، آگاهی از این حقوق و استفاده به موقع از آن ها، می تواند تأثیر بسزایی در سرنوشت پرونده داشته باشد.

به دلیل پیچیدگی های فرآیند قضایی و اهمیت هر گام در آن، همواره توصیه می شود در صورت مواجهه با هرگونه ابهام یا مسئله حقوقی مرتبط با تعقیب قضایی، حتماً از مشاوره و خدمات یک وکیل متخصص بهره مند شوید. تجربه و تخصص وکیل می تواند راهنمای شما در این مسیر باشد و از تضییع حقوق شما جلوگیری کند. آگاهی حقوقی نه تنها به افراد کمک می کند تا در صورت نیاز از خود دفاع کنند، بلکه در پیشگیری از وقوع جرم و افزایش فرهنگ صلح و سازش در جامعه نیز نقش مؤثری دارد.

دسته بندی مطلب