خلاصه کتاب سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل ( نویسنده سیمین علیزاده )

کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل» اثر سیمین علیزاده، پژوهشی جامع و تحلیلی است که به بررسی عمیق و مقایسه ای حقوق اسیران جنگی در دو نظام حقوقی اسلام و حقوق بین الملل می پردازد و مسیر تحول تاریخی و قانونی این حقوق را به تصویر می کشد. این اثر، دیدگاه های غنی اسلامی را در کنار مفاد کنوانسیون ها و اسناد بین المللی تحلیل می کند تا تصویری روشن از چالش ها و پیشرفت ها در زمینه حمایت از اسیران جنگی ارائه دهد.

درباره نویسنده: سیمین علیزاده

سیمین علیزاده، نویسنده این اثر پژوهشی، یکی از محققان فعال در حوزه حقوق بین الملل و فقه اسلامی است که با نگارش کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل»، توانسته است خلأ موجود در منابع فارسی برای تطبیق جامع این دو حوزه حقوقی را پر کند. تخصص ایشان در هر دو زمینه حقوق اسلامی و حقوق بین الملل، به کتاب عمق و اعتباری ویژه بخشیده است. این توانایی تطبیقی، به خواننده اجازه می دهد تا نه تنها از ابعاد تاریخی و مبانی نظری حقوق اسیران جنگی آگاه شود، بلکه به درک عمیق تری از پیوستگی ها، تفاوت ها و نقاط قوت هر دو نظام حقوقی دست یابد. رویکرد دقیق و مستند علیزاده، این اثر را به منبعی قابل اتکا برای دانشجویان، پژوهشگران و تمامی علاقه مندان به مباحث حقوق جنگ و حقوق بشر دوستانه تبدیل کرده است.

نگاهی کلی به ساختار و محورهای اصلی کتاب

کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل» اثر سیمین علیزاده، از ساختاری مدون و منطقی پیروی می کند که خواننده را گام به گام در مسیر درک عمیق تر حقوق اسیران جنگی، از مبانی تا جزئیات، همراهی می کند. این اثر به طور اساسی بر دو ستون اصلی استوار است: بررسی حقوق اسرای جنگی در بستر فقه و شریعت اسلامی و تحلیل آن در چارچوب حقوق بین الملل معاصر.

کتاب به سوالات بنیادینی می پردازد که در طول تاریخ و در مواجهه با جنگ ها و مخاصمات، ذهن اندیشمندان و حقوق دانان را به خود مشغول کرده است. از جمله این سوالات می توان به ماهیت و تعریف اسیر جنگی، حقوق و تکالیف متقابل نیروهای اسیرکننده و اسیران، و نقش قواعد انسانی و اخلاقی در تمامی مراحل اسارت اشاره کرد. نویسنده در این کتاب، نه تنها به تشریح مفاهیم می پردازد، بلکه با نگاهی تطبیقی، نشان می دهد که چگونه آموزه های اسلامی، سال ها پیش از شکل گیری کنوانسیون های بین المللی، به اصول مترقی حمایت از اسیران پرداخته اند.

وجه تمایز اصلی این کتاب، رویکرد جامع نگر و تحلیلی آن است که صرفاً به معرفی قوانین اکتفا نمی کند. در عوض، با برجسته کردن سیر تکاملی و دگرگونی های تاریخی در برخورد با اسیران، تصویری پویا و زنده از این حوزه حقوقی ارائه می دهد. خواننده در این کتاب با جزئیات مربوط به مبانی فقهی و همچنین تحولات کنوانسیون های بین المللی، مانند کنوانسیون های ژنو و لاهه، آشنا می شود و نقش دیوان کیفری بین الملل در تضمین این حقوق را درمی یابد. این اثر، خود را فراتر از یک مرجع صرف می برد و به عنوان یک راهنمای فکری، به درک عمیق تر و جامع تری از یکی از حساس ترین ابعاد حقوق بین الملل و اسلامی کمک می کند.

بخش اول: کلیات و مبانی حقوق اسرای جنگی

بخش نخست کتاب سیمین علیزاده، به پایه ریزی مفاهیم و مبانی حقوق اسرای جنگی اختصاص دارد. این بخش با واژه شناسی دقیق آغاز می شود و سپس به جایگاه اسیر جنگی در حقوق بین الملل اسلامی می پردازد. این رویکرد دوگانه، خواننده را برای ورود به تحلیل های پیچیده تر در فصول بعدی آماده می کند و زمینه را برای فهم تطبیقی مباحث فراهم می آورد.

مبحث اول: واژه شناسی اسیر

کتاب در این مبحث، ابتدا به سراغ واژه شناسی اسیر می رود. اسیر از نظر عرفی و عامیانه به شخصی اطلاق می شود که در نتیجه درگیری و نبرد، به دست نیروهای دشمن افتاده و آزادی اش سلب شده است. این تعریف عرفی، معمولاً شامل هر فردی است که در شرایط جنگی گرفتار شده باشد، چه نظامی باشد و چه غیرنظامی. اما در حقوق، تعریف اسیر پیچیده تر و دقیق تر است. اسناد بین المللی، به ویژه کنوانسیون های ژنو، تعاریف مشخصی از «اسیر جنگی» ارائه می دهند که عموماً شامل اعضای نیروهای مسلح طرفین درگیر، شبه نظامیان و مقاومت کنندگان تحت شرایط خاص، و گاهی غیرنظامیانی که به طور مستقیم در خصومت ها شرکت کرده اند، می شود. این تفاوت در تعریف عرفی و حقوقی، بر حقوق و تکالیف متقابل اسیر و اسیرگیرنده تأثیر بسزایی دارد. نویسنده با بررسی این تعاریف، پایه و اساس بحث های بعدی را محکم می کند.

مبحث دوم: جایگاه اسرای جنگی در حقوق بین الملل اسلامی

یکی از نقاط قوت کتاب سیمین علیزاده، بررسی جایگاه اسیر جنگی در حقوق اسلامی است. این مبحث، نشان می دهد که اسلام، با درک ذاتی پدیده جنگ و اسارت، از همان ابتدای ظهور خود، اصول و قواعد مترقی و انسانی را برای برخورد با اسیران وضع کرده است. نویسنده با استناد به آیات قرآن کریم و احادیث نبوی، این اصول را به تفصیل شرح می دهد:

• منع کشتن اسیر: یکی از بنیادین ترین اصول در اسلام، ممنوعیت کشتن اسیر جنگی است. برخلاف رویه های رایج در بسیاری از تمدن های پیش از اسلام که کشتن اسیر امری متداول بود، اسلام بر حفظ جان اسیر و برخورد انسانی با او تأکید می کند.
• خوش رفتاری و اطعام اسیران: آیات و روایات متعددی به مسلمانان امر می کنند که با اسیران به نیکی رفتار کنند، غذای کافی برای آن ها فراهم آورند و حتی در صورت امکان، از آنچه خود می خورند، به اسیران نیز بدهند. این اصل، فراتر از نیازهای اولیه، به کرامت انسانی اسیر نیز توجه دارد.
• عدم تحمیل فشار و شکنجه: اسلام به صراحت شکنجه و هرگونه آزار و اذیت جسمی یا روحی اسیر را ممنوع می داند. اسیر نباید تحت فشار قرار گیرد تا اطلاعاتی را فاش کند یا علیه دین و ملت خود سخن بگوید.
• لزوم مداوای مجروحان: اگر اسیری در حین نبرد یا در دوران اسارت مجروح شود، مداوا و رسیدگی پزشکی به او از وظایف نیروهای اسیرکننده است. این نشان دهنده توجه اسلام به حفظ سلامت و جان اسیران حتی در شرایط جنگی است.
• تهیه وسایل نقلیه برای انتقال: در صورت نیاز به انتقال اسیران به پشت جبهه یا اردوگاه های اسارت، اسلام بر فراهم آوردن وسایل نقلیه مناسب برای رفاه و آسایش آنان تأکید دارد، تا از مشقت بی مورد جلوگیری شود.

نویسنده به طور خاص بر ابعاد انسانی و اخلاقی برجسته در آموزه های اسلامی تأکید می کند که نه تنها بر حفظ جان، بلکه بر کرامت و حقوق بنیادی اسیران در سخت ترین شرایط جنگی تمرکز دارد. این بخش از کتاب، به خواننده بینش عمیقی در مورد پیشرو بودن اسلام در تدوین حقوق اسرای جنگی، سال ها پیش از تدوین کنوانسیون های بین المللی مدرن، ارائه می دهد.

بخش دوم: حقوق اسرای جنگی در نظام حقوقی اسلام

این بخش از کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل» با دقت و جزئی نگری به تحلیل جایگاه اسیر در طول تاریخ و سپس در نظام حقوقی اسلام می پردازد. نویسنده در این قسمت، خواننده را به سفری تاریخی می برد تا سیر تحول نگاه به اسیران را از دوران های باستان تا دوران معاصر دنبال کند و در نهایت، دیدگاه مترقی اسلام را در این زمینه برجسته سازد.

مبحث اول: سیر تحول اسارت در جوامع و دیدگاه اسلام

کتاب ابتدا وضعیت اسیر را در جوامع اولیه تا قرون وسطی مورد بررسی قرار می دهد. در این دوران ها، اسیران اغلب با رفتارهای خشونت آمیز، بردگی، و حتی کشتار مواجه می شدند. کرامت انسانی آن ها به ندرت رعایت می شد و حقوق مشخصی برای آن ها وجود نداشت. سپس، نویسنده به وضعیت اسارت و اسیران در جنگ های جهانی اول و دوم اشاره می کند. این دوران ها با وجود پیشرفت هایی در زمینه قوانین جنگ، همچنان شاهد نقض گسترده حقوق اسیران و فجایع انسانی بودند که اهمیت تدوین قوانین بین المللی جامع را دوچندان ساخت.

پس از جنگ جهانی دوم، با درک عمق فجایع انسانی و نیاز مبرم به حمایت از قربانیان درگیری ها، روند شکل گیری کنوانسیون های جدید سرعت گرفت. این کنوانسیون ها، به ویژه کنوانسیون های چهارگانه ژنو (به ویژه کنوانسیون سوم مربوط به رفتار با اسرای جنگی) و پروتکل های الحاقی آن ها، چارچوبی حقوقی و الزام آور برای رفتار با اسیران جنگی ایجاد کردند. نویسنده در این بخش، به طور مفصل به این تحولات می پردازد و نشان می دهد که چگونه جامعه جهانی به تدریج به سمت شناسایی و تضمین حقوق اساسی اسیران گام برداشته است.

در ادامه، کتاب به دیدگاه اسلام درباره اسیر می پردازد. نویسنده در این بخش به برجسته سازی تفاوت ها و پیشرو بودن اسلام در رعایت حقوق اسیر می پردازد. اسلام قرن ها پیش از شکل گیری قوانین بین المللی مدرن، اصول و قواعدی را برای رفتار با اسیران وضع کرد که در بسیاری موارد، بسیار انسانی تر و مترقی تر از رویه های رایج زمان خود بود. این اصول شامل ممنوعیت کشتار اسیر، لزوم خوش رفتاری، اطعام، درمان، و عدم تحمیل شکنجه می شود. کتاب با مثال های تاریخی و استناد به متون دینی، نشان می دهد که چگونه اسلام از همان ابتدا، به کرامت انسانی اسیر توجه ویژه ای داشته و احکام مشخصی را در این زمینه تدوین کرده است.

مبحث دوم: حقوق و قواعد ناظر بر حسن رفتار با اسیران جنگی

این مبحث به بررسی دقیق تر حقوق اسیران جنگی و قواعدی که رفتار انسانی با آن ها را تضمین می کند، می پردازد. کتاب به این نکته اشاره دارد که حقوق اسیران جنگی، مجموعه ای از حمایت های کلی را در بر می گیرد که هدف آن ها حفظ جان، سلامت، و کرامت انسانی اسیر است. این حمایت ها شامل موارد زیر می شود:

• حمایت های کلی و رفتار انسانی: اسیران باید در تمام اوقات با احترام و انسانیت رفتار شوند. آن ها باید از هرگونه خشونت، توهین، و تحقیر مصون باشند. تأمین نیازهای اولیه مانند غذا، آب، پوشاک، سرپناه و مراقبت های پزشکی از حقوق بدیهی آن هاست.
• نفی اعمال تلافی جویانه و ممنوعیت کسب اطلاعات بدون رعایت اصول انسانی: هیچ اسیری نباید به دلیل اعمالی که در راستای وظایف نظامی خود انجام داده، مورد تنبیه قرار گیرد. همچنین، کسب اطلاعات از اسیران تنها از طریق روش های انسانی و بدون اعمال فشار، شکنجه، یا هرگونه سوءرفتار مجاز است. کتاب تأکید می کند که اسلام نیز به شدت از کسب اطلاعات با توسل به شکنجه و اعمال غیرانسانی نهی کرده است.
• تنبیهات جزایی و انتظامی اسیران و حق شکایت آن ها از کیفیت اسارت: اسیران جنگی ممکن است در دوران اسارت مرتکب تخلفات جزایی یا انتظامی شوند. در چنین مواردی، آن ها حق دارند که بر اساس یک فرآیند عادلانه محاکمه شوند و مجازات ها باید متناسب با جرم ارتکابی باشد. همچنین، اسیران حق دارند از شرایط و کیفیت اسارت خود به مقامات ذی ربط شکایت کنند و این شکایات باید مورد بررسی قرار گیرد. این حق، هم در حقوق بین الملل و هم در فقه اسلامی به رسمیت شناخته شده است، هرچند که جزئیات اجرای آن ممکن است متفاوت باشد.

کتاب تأکید می کند که آموزه های اسلامی قرن ها پیش از شکل گیری کنوانسیون های مدرن، به صراحت بر خوش رفتاری، تأمین نیازهای اساسی و ممنوعیت شکنجه اسیران جنگی تأکید کرده است.

این تحلیل های جامع در بخش دوم، خواننده را با عمق نگاه اسلام به پدیده اسارت و حقوق مترتب بر آن آشنا می کند و بستر را برای مقایسه با نظام حقوق بین الملل در بخش بعدی فراهم می سازد.

بخش سوم: الزامات و مقدمات حقوق بشر دوستانه در بعد بین الملل آن

بخش سوم کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل» به تحلیل عمیق حقوق بشر دوستانه در چارچوب بین الملل می پردازد. این بخش، نه تنها مفاهیم بنیادین را تشریح می کند، بلکه به مبانی الزام آور این قواعد و نقش نهادهای بین المللی در تضمین آن ها، به ویژه دیوان کیفری بین الملل، می پردازد.

گفتار اول: تعریف حقوق بشر دوستانه

کتاب در این گفتار، به تشریح مفهوم، اصول و اهداف حقوق بشر دوستانه (IHL) می پردازد. حقوق بشر دوستانه که گاهی با نام «قوانین جنگ» نیز شناخته می شود، مجموعه ای از قواعد است که در زمان درگیری های مسلحانه، با هدف محدود کردن آثار این درگیری ها بر افراد و اموال، اعمال می شود. هدف اصلی آن، کاهش درد و رنج انسانی و حمایت از افرادی است که مستقیماً در خصومت ها شرکت ندارند (مانند غیرنظامیان، کارکنان پزشکی، امدادگران) و همچنین محافظت از افرادی که از جنگ خارج شده اند (مانند مجروحان، بیماران، کشتی شکستگان و اسیران جنگی). اصول کلیدی IHL شامل اصل تمایز (میان رزمندگان و غیرنظامیان)، اصل تناسب، اصل انسانیت، و اصل ضرورت نظامی است. نویسنده با دقت به تفاوت ها و ارتباط حقوق بشر دوستانه با حقوق بشر می پردازد؛ در حالی که حقوق بشر در تمامی اوقات (صلح و جنگ) کاربرد دارد و بر حقوق ذاتی افراد تمرکز می کند، حقوق بشر دوستانه به طور خاص برای موقعیت های درگیری مسلحانه طراحی شده و به چگونگی رفتار طرفین درگیر با یکدیگر و با غیررزمندگان می پردازد.

گفتار دوم: مبانی الزام آور قواعد نظام بین المللی حقوق بشر دوستانه

در این قسمت، کتاب به بررسی مبانی الزام آور بودن قواعد IHL می پردازد. این قواعد ریشه های تاریخی عمیقی دارند، اما مهم ترین منبع آن ها، کنوانسیون های چهارگانه ژنو سال ۱۹۴۹ و دو پروتکل الحاقی آن ها (سال ۱۹۷۷) هستند. این کنوانسیون ها به حمایت از مجروحان و بیماران نیروهای مسلح در میدان، مجروحان و بیماران و کشتی شکستگان نیروهای مسلح در دریا، اسرای جنگی و غیرنظامیان در زمان جنگ می پردازند. کتاب به تفصیل به اهمیت کنوانسیون سوم ژنو می پردازد که به طور خاص به حقوق و نحوه رفتار با اسرای جنگی اختصاص دارد. علاوه بر کنوانسیون های ژنو، کنوانسیون های لاهه (اوایل قرن بیستم) نیز به روش ها و ابزارهای مجاز جنگی می پردازند و مکمل کنوانسیون های ژنو محسوب می شوند. نویسنده همچنین به سایر منابع حقوق بین الملل مانند عرف بین المللی (عملکرد دول و اعتقاد آن ها به الزام آور بودن آن)، اصول کلی حقوق، و رویه قضایی بین المللی در شکل گیری و الزام آور بودن قواعد IHL اشاره می کند. این مبحث به خواننده کمک می کند تا درک کند چگونه این قواعد به ابزاری قدرتمند برای حمایت از اسیران جنگی تبدیل شده اند.

مبحث دوم: فرآیند صلاحیت دیوان کیفری بین الملل و نحوه تشکیل آن

کتاب در این بخش، به یکی از مهم ترین تحولات حقوق کیفری بین المللی، یعنی شکل گیری دیوان کیفری بین الملل (ICC) می پردازد. این دیوان، که بر اساس اساسنامه رم در سال ۲۰۰۲ تأسیس شد، اولین دادگاه دائمی بین المللی است که صلاحیت رسیدگی به جرایم بین المللی مهم را دارد. نویسنده اهداف اصلی دیوان را تشریح می کند که شامل پایان دادن به معافیت از مجازات برای مرتکبین جدی ترین جرایم بین المللی، کمک به پیشگیری از این جرایم، و تضمین عدالت برای قربانیان می شود.

بخش مهم دیگر این مبحث، توضیح جرایمی است که در صلاحیت دیوان است. این جرایم شامل:

1. نسل کشی: اقداماتی که با هدف نابودی کلی یا جزئی یک گروه ملی، قومی، نژادی یا مذهبی صورت می گیرد.
2. جنایات علیه بشریت: اقدامات گسترده یا سیستماتیک علیه جمعیت غیرنظامی، مانند قتل، شکنجه، تبعید، بردگی، و تجاوز.
3. جنایات جنگی: نقض جدی قوانین و عرف جنگ، از جمله رفتارهای غیرانسانی با اسیران جنگی، شکنجه، کشتار عمدی، و تخریب غیرضروری اموال. کتاب بر این بخش تأکید ویژه ای دارد، چرا که نقض حقوق اسرای جنگی مستقیماً تحت این عنوان قرار می گیرد.

نویسنده به نقش حیاتی دیوان کیفری بین الملل در تضمین حقوق اسرای جنگی و مجازات ناقضان این حقوق می پردازد. ICC از طریق تعقیب و محاکمه افرادی که مرتکب جرایم جنگی (از جمله نقض حقوق اسرای جنگی) شده اند، سعی در ایجاد بازدارندگی و اجرای عدالت دارد. این بخش از کتاب نشان می دهد که چگونه ساختارهای حقوقی بین المللی به طور فزاینده ای در جهت حمایت از آسیب پذیرترین افراد در زمان درگیری ها، از جمله اسیران جنگی، تکامل یافته اند.

نتیجه گیری و اهمیت کتاب

کتاب «سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل» اثر سیمین علیزاده، پژوهشی درخشان و تأثیرگذار در حوزه حقوق بین الملل و فقه اسلامی است. این اثر با رویکردی تطبیقی و تحلیلی، به خواننده این امکان را می دهد تا نه تنها با مبانی و اصول حقوق اسرای جنگی در هر دو نظام حقوقی آشنا شود، بلکه سیر تکامل و نقاط اشتراک و افتراق آن ها را نیز به خوبی درک کند. یکی از مهم ترین یافته های کتاب، برجسته ساختن جنبه های مترقی و پیشگامانه آموزه های اسلامی در زمینه رفتار با اسیران جنگی است. نویسنده با استناد به متون دینی، نشان می دهد که اسلام قرن ها پیش از تدوین کنوانسیون های بین المللی مدرن، اصول انسانی و اخلاقی دقیقی را برای حمایت از جان و کرامت اسیران وضع کرده بود.

کتاب به وضوح نشان می دهد که چگونه حقوق بین الملل معاصر، به ویژه پس از فجایع جنگ های جهانی، به تدریج به سمت تضمین حداکثری حقوق اسیران گام برداشته است و نقش کنوانسیون های ژنو و لاهه و همچنین دیوان کیفری بین الملل در این مسیر را تشریح می کند. این مقایسه تطبیقی، ارزش افزوده این کتاب است که آن را از سایر منابع متمایز می سازد و به فهم عمیق تری از پیوستگی تاریخی و فلسفی این حقوق کمک می کند. کتاب نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران حقوق، بلکه برای هر علاقه مندی که دغدغه عدالت و حقوق بشر در زمان جنگ را دارد، منبعی بسیار ارزشمند و روشنگر به شمار می آید. این اثر سیمین علیزاده، به عنوان یک مرجع معتبر، به درک هرچه بهتر چالش های حقوقی مربوط به اسیران جنگی و راه حل های ارائه شده در دو بستر مهم حقوقی کمک شایانی می کند و بی شک جایگاه ویژه ای در ادبیات حقوقی ایران خواهد داشت.

منابع

• علیزاده، سیمین. (۱۳۹۵). سیر تکاملی حقوق اسرای جنگی در اسلام و حقوق بین الملل. انتشارات قانون یار.