سقوط صومعه دلفی

سقوط صومعه دلفی، به عنوان یک بنای مذهبی و فرهنگی مهم در دوران بیزانس، فرایندی پیچیده بود که عمدتاً تحت تأثیر تحولات عمده تاریخی در منطقه، از جمله تهاجمات فرانک ها (صلیبیون) در قرن سیزدهم میلادی و سپس فتح آن توسط عثمانی ها در قرن پانزدهم، رخ داد و ساختارهای حمایتی مذهبی و سیاسی آن را به طور کامل از بین برد.

تاریخ همواره با داستان های شکوه و زوال درآمیخته است. در میان پهنای وسیع یونان باستان و بیزانس، اماکن بسیاری شاهد عروج و افول بوده اند. صومعه دلفی، بنایی که نه تنها نمادی از معماری بیزانس میانه بود، بلکه مرکزیت مذهبی و فرهنگی چشمگیری داشت، یکی از این اماکن است. این صومعه که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده، سرنوشتی پرفراز و نشیب را تجربه کرد. با وجود عظمت و جایگاه ویژه ای که در دوران خود داشت، در نهایت به ورطه نابودی افتاد. در این مقاله، به تفصیل بررسی می شود که چگونه این مکان مقدس، تحت تأثیر تهاجمات خارجی، تغییرات سیاسی، و عوامل داخلی، به ویرانه تبدیل شد و چه درس هایی از سرنوشت آن می توان آموخت.

صومعه دلفی: شکوه پیش از سقوط (بسترسازی تاریخی)

پیش از آنکه به دلایل و وقایع منجر به سقوط صومعه دلفی پرداخته شود، لازم است تصویری روشن از دوران شکوه و اوج آن ارائه گردد. صومعه دلفی، برخلاف تصور رایج، با معبد آپولو باستانی دلفی که مرکز پیشگویی های اوراکل بود، تفاوت اساسی دارد. این صومعه بنایی بیزانسی است که قرن ها پس از افول تمدن یونان باستان و ظهور مسیحیت در منطقه، بر ویرانه های همان مکان باستانی بنا نهاده شد و هویتی کاملاً متفاوت داشت.

تأسیس و دوران طلایی: تاریخچه ای از عظمت بیزانسی

صومعه دلفی در اواخر قرن ششم میلادی، در همان مکانی که زمانی محراب مقدس آپولو قرار داشت، تأسیس گردید. این محراب در سال ۳۹۵ میلادی توسط گوت ها هتک حرمت شده بود و با ظهور مسیحیت، کاربرد مذهبی خود را از دست داده بود. بنیان گذاری صومعه بر روی این ویرانه ها، نمادی از انتقال قدرت مذهبی از اساطیر پاگان به مسیحیت بود.

معماری صومعه دلفی نمونه ای برجسته از سبک بیزانس میانه محسوب می شود. در ابتدا، صومعه به سبک قلعه ای بنا شد که در مرکز آن یک کلیسای بزرگ (باسیلیکا) قرار داشت. این ساختمان با دیوارهای محصور و حجره های کوچک برای اقامت راهبان، استحکام و امنیت را برای جامعه مذهبی آن زمان فراهم می کرد. با این حال، طی قرون نهم و دهم میلادی، یونان با حملات مکرر بربرها از شمال و دریا مواجه شد که به بسیاری از اماکن مذهبی، از جمله صومعه دلفی، آسیب جدی وارد کرد.

دوران طلایی و شکوفایی مجدد صومعه در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی رقم خورد. در این دوره، بازسازی های گسترده ای صورت گرفت، به ویژه در زمان امپراتور باسیل دوم. یک کلیسای هشت ضلعی جدید با شکوه، یک سالن غذاخوری، و یک کلیسای کوچک برای آرامستان به مجموعه اضافه شد. باسیلیکای قدیمی به طور کامل تخریب شد، اما بخش هایی از دیوارهای داخلی آن در ساختار جدید به کار رفت. آثار نقاشی های دیواری آبرنگی که در این دوره خلق شده بودند، صحنه هایی از جمله امپراتور باسیل دوم را در حال حمل طومار به تصویر می کشیدند. این نقاشی ها و پیشه وری بی نظیر به کار رفته در ساخت کلیسا، نشان از آن دارد که امپراتور باسیل دوم حتی کارگران و هنرمندان ماهری را از پایتخت، قسطنطنیه، به دلفی آورده بود تا این شاهکار معماری را تکمیل کنند. این صومعه با موزاییک های طلایی مجلل و نقاشی های داخلی خود، به یک مرکز مهم مذهبی، فرهنگی و هنری تبدیل شده بود و از اهمیت زیادی در منطقه برخوردار بود.

تمایز با معبد دلفی باستانی: روشن کردن یک ابهام تاریخی

یکی از نکات اساسی برای درک دقیق تاریخ صومعه دلفی، تمایز قائل شدن میان این بنا و معبد آپولو باستانی است. معبد آپولو، قدمتی بسیار کهن تر دارد و به یونان باستان تعلق دارد، جایی که اوراکل دلفی (پیشگوی آپولو) در آن به پرسش ها پاسخ می گفت و از نظر یونانیان، مرکز جهان محسوب می شد.

صومعه دلفی، همانطور که اشاره شد، بنایی بیزانسی و مسیحی است که قرن ها پس از افول تمدن یونان باستان و در دوران امپراتوری بیزانس بر ویرانه های همان مکان مقدس باستانی بنا گردید. اگرچه هر دو در منطقه دلفی واقع شده اند و از اهمیت مذهبی برخوردار بودند، اما متعلق به دو دوران تاریخی و مذهبی کاملاً متفاوت هستند. معبد باستانی آپولو نمادی از دین پاگان یونان باستان بود، در حالی که صومعه دلفی، نمادی از قدرت و شکوه مسیحیت ارتدوکس شرقی در دوران بیزانس به شمار می رفت. این تمایز به درک بهتر سرنوشت هر یک از این بناها کمک می کند.

اولین ضربه: حمله صلیبیون و آغاز فرانکوکراسی (۱۲۹۵ میلادی)

شکوه صومعه دلفی پایدار نبود. اولین ضربه مهلک بر پیکره این مرکز مذهبی، با یورش صلیبیون و آغاز دوران فرانکوکراسی در یونان وارد شد. این دوره، سرآغاز تغییرات بنیادینی بود که هویت، کارکرد و در نهایت موجودیت صومعه را تحت الشعاع قرار داد.

زمینه تاریخی: پیامدهای صلیبیون چهارم بر یونان

حمله صلیبیون چهارم در سال ۱۲۰۴ میلادی، نقطه عطفی در تاریخ امپراتوری بیزانس و در پی آن، سراسر یونان بود. این لشکرکشی، که قرار بود به سمت بیت المقدس پیش برود، از مسیر اصلی خود منحرف شد و به جای آن، قسطنطنیه، پایتخت مقتدر امپراتوری بیزانس، را فتح و غارت کرد. این رویداد نه تنها به تجزیه امپراتوری بیزانس منجر شد، بلکه راه را برای گسترش نفوذ قدرت های لاتین و غربی در سرزمین های یونان باز کرد.

پس از فتح قسطنطنیه، صلیبیون مناطق مختلف یونان را میان خود تقسیم کردند و دوک نشین ها و پادشاهی های لاتین متعددی را تأسیس نمودند. این حاکمیت های جدید، که با عنوان «فرانکوکراسی» (حکومت فرانک ها) شناخته می شوند، به معنای واقعی کلمه، تغییراتی عمیق در ساختار سیاسی، اجتماعی و مذهبی یونان ایجاد کردند. کلیسای کاتولیک رومی جایگزین کلیسای ارتدوکس شرقی شد و این امر منجر به تصرف بسیاری از صومعه ها و کلیساهای بیزانسی توسط فرقه های مذهبی غربی گردید.

سقوط تحت حاکمیت فرانکی: تغییر کاربری و هویت صومعه

در سال ۱۲۰۵ میلادی، منطقه دلفی به همراه بخش وسیعی از یونان مرکزی، تحت کنترل اتون دو لا روشه، دوک آتن، قرار گرفت. این حاکم لاتین، صومعه دلفی را که پیشتر یک مرکز ارتدوکس بیزانسی بود، به صومعه سیسترسیان بِلوو واگذار کرد. سیسترسیان ها، فرقه ای کاتولیک از فرانسه، تغییرات قابل توجهی در معماری و کارکرد صومعه ایجاد کردند.

مهمترین تغییرات شامل افزودن طاق ها و قوس های نوک تیز به سبک گوتیک به نمای کلیسا بود. این عناصر معماری غربی، با سبک بیزانس میانه صومعه تضاد داشتند و هویت اصلی بنا را دگرگون ساختند. علاوه بر این، صومعه دلفی به مکانی محبوب برای دفن شوالیه های لاتین و اشراف زادگان فرانکی تبدیل شد. این امر، کارکرد اصلی صومعه به عنوان یک مرکز رهبانی ارتدوکس را تغییر داد و آن را به یک گورستان اشرافی با نفوذ کاتولیک بدل کرد. این دگرگونی نه تنها فیزیکی بود، بلکه هویتی عمیق را برای صومعه به همراه داشت؛ از یک مکان مقدس بیزانسی به یک نهاد لاتین در دل سرزمینی بیگانه تبدیل شد. این تغییرات، هرچند به معنای تخریب کامل نبود، اما بنیان های اصلی صومعه و جایگاه آن در جامعه بومی را تضعیف کرد و آن را برای ضربه نهایی آسیب پذیرتر ساخت.

«سقوط صومعه دلفی تحت حاکمیت فرانکی، نه تنها یک تغییر مالکیت، بلکه دگرگونی هویت و کارکردی عمیق برای این مرکز مذهبی بود؛ تغییراتی که ردپای آن را در معماری و سرنوشت نهایی آن می توان جست.»

سقوط نهایی: یورش عثمانی ها (۱۴۵۸ میلادی)

پس از دوران پر آشوب فرانکوکراسی، سرنوشت نهایی صومعه دلفی با ظهور قدرت جدیدی رقم خورد: امپراتوری عثمانی. این یورش، پایانی بر حیات فعال صومعه به عنوان یک نهاد مذهبی و فرهنگی بود.

زمینه تاریخی: پیشروی امپراتوری عثمانی در یونان

در نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی، امپراتوری عثمانی به اوج قدرت خود رسیده بود. پس از فتح قسطنطنیه در سال ۱۴۵۳ توسط سلطان محمد دوم، که به فروپاشی نهایی امپراتوری بیزانس انجامید، عثمانی ها با سرعت سرتاسر شبه جزیره بالکان و یونان را تحت تصرف خود درآوردند. سلطان محمد دوم، معروف به فاتح، جاه طلبی های بسیاری برای گسترش قلمرو خود داشت و یونان، به دلیل موقعیت استراتژیک و ثروت هایش، هدف بعدی او بود. پیشروی های عثمانی با مقاومت های پراکنده و ناامیدکننده ای روبرو شد، اما قدرت نظامی و سازمان یافته آنها به سرعت بر دوک نشین های کوچک لاتین و بقایای حکومت های محلی یونانی چیره شد.

فتح آتن توسط عثمانی ها در سال ۱۴۵۸ میلادی، رویداد مهمی بود که به معنای پایان کامل فرانکوکراسی در یونان مرکزی محسوب می شد. سلطان محمد دوم شخصاً از آتن بازدید کرد و با نظارت بر اداره امور شهر، پیام قدرت بلامنازع عثمانی را به سراسر منطقه مخابره کرد. این رویداد، تأثیری مستقیم بر سرنوشت صومعه دلفی داشت.

پایان کار صومعه: متروکه شدن و فراموشی

با ورود ترکان عثمانی و فتح آتن در سال ۱۴۵۸، وضعیت صومعه دلفی به سرعت تغییر کرد. راهبان سیسترسیان، که پیشتر کنترل صومعه را در دست گرفته بودند و در دوره فرانکوکراسی آن را اداره می کردند، با مشاهده قدرت بلامنازع عثمانی و تغییر دین رسمی منطقه، صومعه را رها کردند و از آنجا گریختند. این ترک ناگهانی، صومعه را بدون هیچ نگهبان یا حامی ای رها کرد.

همزمان با این اتفاق، دوک نشین آتن که حامی اصلی صومعه در دوره لاتین بود، منسوخ شد و ساختار سیاسی و مذهبی حامی صومعه به طور کامل فروپاشید. با از دست رفتن حمایت های مادی و معنوی، صومعه دلفی به تدریج به ویرانه تبدیل شد. این اتفاق نه در پی تخریب عمدی و گسترده توسط عثمانی ها، بلکه عمدتاً به دلیل رها شدن، عدم نگهداری، و فرسایش طبیعی در طول زمان رخ داد. بنایی که قرن ها شکوه مذهبی و هنری بیزانس و سپس نمادی از حضور لاتین ها بود، اکنون به متروکه ای تبدیل شده بود که تنها بقایای آن خاطره ای از گذشته ای پرفراز و نشیب را زنده می کرد.

سقوط صومعه دلفی در سال ۱۴۵۸ به معنای پایان حیات فعال آن به عنوان یک مرکز مذهبی بود و آن را به تدریج به بخشی از تاریخ مدفون منطقه دلفی تبدیل کرد.

تحلیل دلایل اصلی و عوامل موثر در سقوط صومعه دلفی

سقوط صومعه دلفی را نمی توان تنها به یک عامل خاص نسبت داد. این واقعه نتیجه ترکیبی از عوامل بیرونی و شاید ضعف های داخلی بود که در نهایت به افول و نابودی آن انجامید. درک این عوامل چندوجهی، به ما کمک می کند تا دیدگاه جامع تری نسبت به سرنوشت اماکن تاریخی مهم پیدا کنیم.

تهاجمات خارجی: نقش مستقیم صلیبیون و عثمانی

بدون شک، تهاجمات خارجی نقش محوری در سقوط صومعه دلفی ایفا کردند. حمله صلیبیون در قرن سیزدهم میلادی، اولین ضربه بزرگ را وارد آورد. اگرچه صومعه به طور فیزیکی ویران نشد، اما تحت حاکمیت لاتین ها قرار گرفت و از فرقه ای ارتدوکس به فرقه ای کاتولیک تغییر کاربری داد. این تغییر، نه تنها باعث دستکاری های معماری (مانند افزودن عناصر گوتیک) شد، بلکه هویت مذهبی و فرهنگی آن را برای مردم بومی دلفی بیگانه ساخت.

این تغییر مالکیت و کاربری مذهبی، باعث شد صومعه حمایت جامعه بومی ارتدوکس را از دست بدهد و به نهادی در خدمت قدرت های خارجی تبدیل شود. سپس، یورش عثمانی ها در قرن پانزدهم، ضربه نهایی را وارد کرد. در این مرحله، راهبان سیسترسیان نیز صومعه را ترک کردند و با فروپاشی کامل ساختار سیاسی حامی (دوک نشین آتن)، صومعه بدون محافظ و نگهدارنده رها شد. عدم وجود متولی، به معنای عدم تعمیر و نگهداری، و در نهایت تخریب فیزیکی تدریجی و متروکه شدن بود.

تغییرات سیاسی و مذهبی: از بیزانس تا عثمانی

عامل دیگر و بسیار مهم، تغییرات گسترده سیاسی و مذهبی در منطقه بود. دلفی از قرن ششم تا سیزدهم میلادی، بخشی از امپراتوری بیزانس بود و صومعه دلفی از حمایت کلیسای ارتدوکس و امپراتوران بیزانسی برخوردار بود. با ورود صلیبیون و تأسیس فرانکوکراسی، منطقه تحت حاکمیت لاتین ها (کاتولیک ها) قرار گرفت. این تغییر دین حاکم و نفوذ فرقه های غربی، باعث تضعیف کلیسای ارتدوکس محلی و در نتیجه، از دست رفتن پایگاه مردمی و حمایت های مالی صومعه شد.

سپس، با تسلط امپراتوری عثمانی، دین رسمی منطقه از مسیحیت (چه ارتدوکس و چه کاتولیک) به اسلام تغییر کرد. این دگرگونی مذهبی گسترده، به معنای پایان هرگونه حمایت حکومتی یا مردمی از صومعه به عنوان یک نهاد مسیحی بود. صومعه دیگر نمی توانست نقش فرهنگی، مذهبی یا حتی سیاسی گذشته خود را ایفا کند و به تدریج از یادها رفت. هر تغییر حاکمیت، با خود دگرگونی در اولویت ها، حمایت ها و حتی نگرش ها نسبت به اماکن مذهبی پیشین را به همراه داشت که این امر در مورد صومعه دلفی کاملاً مشهود بود.

عوامل داخلی و فرسودگی: سهم ضعف درونی

اگرچه تهاجمات خارجی و تغییرات سیاسی نقش اصلی را در سقوط صومعه دلفی ایفا کردند، اما نمی توان از تأثیر عوامل داخلی و فرسودگی چشم پوشی کرد. در دوران ضعف امپراتوری بیزانس پیش از حمله صلیبیون، بسیاری از صومعه ها با چالش های مالی و کاهش تعداد راهبان مواجه بودند. این ضعف داخلی ممکن است به کاهش توانایی صومعه در نگهداری و بازسازی سازه های خود منجر شده باشد.

پس از رها شدن صومعه توسط راهبان سیسترسیان در سال ۱۴۵۸، هیچ متولی ای برای مراقبت از بنا وجود نداشت. عوامل طبیعی مانند زلزله ها، فرسایش در اثر آب و باد، و حتی غارت سنگ ها و مصالح توسط مردم محلی برای ساخت وسازهای جدید، به تدریج به تخریب فیزیکی صومعه سرعت بخشید. بدون نگهداری منظم، حتی مستحکم ترین بناها نیز در نهایت تسلیم طبیعت می شوند و این سرنوشت برای صومعه دلفی نیز رقم خورد.

مقایسه با سایر صومعه ها: سرنوشت های متفاوت

بررسی سرنوشت صومعه دلفی در کنار دیگر صومعه های بیزانسی یونان، نکات جالبی را روشن می کند. صومعه هایی مانند هوسیوس لوکاس در نزدیکی دلفی و نئا مونی در جزیره کیوس نیز در دوران بیزانس از اهمیت بالایی برخوردار بودند و مانند صومعه دلفی، به خاطر موزاییک های طلایی و معماری بی نظیرشان شهرت داشتند. هر سه این صومعه ها در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارند و از شاهکارهای معماری بیزانس میانه محسوب می شوند.

اما چرا هوسیوس لوکاس و نئا مونی تا به امروز تقریباً سالم مانده اند، در حالی که صومعه دلفی به ویرانه تبدیل شد؟

صومعه	سرنوشت	عوامل بقا یا سقوط
صومعه دلفی	سقوط و تبدیل به ویرانه	قرار گرفتن در مسیر تهاجمات صلیبیون و عثمانی تغییرات مکرر حاکمیت (بیزانس، فرانکی، عثمانی) و مذهب رها شدن کامل پس از ترک راهبان سیسترسیان
هوسیوس لوکاس	بقایای تقریباً کامل	دورتر بودن از مسیرهای اصلی تهاجمات موقعیت کوهستانی و دسترسی دشوارتر ممکن است کمتر مورد توجه مهاجمان بوده باشد
نئا مونی (کیوس)	بقایای نسبتاً کامل	موقعیت جزیره ای که آن را تا حدی از تهاجمات زمینی دور نگه داشت دریافت حمایت های مالی و مذهبی از منابع پایدارتر

به نظر می رسد موقعیت جغرافیایی، اهمیت استراتژیک منطقه در دوران تهاجمات، و میزان حمایت و نگهداری که صومعه ها در دوره های مختلف دریافت می کردند، در سرنوشت نهایی آنها نقش حیاتی داشته است. دلفی، به دلیل قرار گرفتن در یک مسیر مهم و پتانسیل تبدیل شدن به یک پایگاه نظامی یا اقتصادی برای مهاجمان، بیشتر در معرض تغییرات و تهاجمات مستقیم قرار گرفت و به همین دلیل، سرنوشتی متفاوت از همتایان خود یافت.

میراث و وضعیت کنونی صومعه دلفی

با وجود تمام فراز و نشیب ها، و تبدیل شدن به ویرانه، صومعه دلفی همچنان بخشی جدایی ناپذیر از تاریخ غنی یونان است و میراثی گرانبها محسوب می شود. درک وضعیت کنونی آن و اهمیت تاریخی اش، برای حفظ این بخش از گذشته ضروری است.

ثبت یونسکو و اهمیت تاریخی

صومعه دلفی، به همراه صومعه های هوسیوس لوکاس و نئا مونی در جزیره کیوس، به دلیل ارزش تاریخی و معماری بی نظیرشان، در سال ۱۹۹۰ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند. این سه صومعه به عنوان شاهکارهای معماری بیزانس میانه شناخته می شوند و به ویژه برای موزاییک های طلایی و تزیینات داخلی مجلل خود شهرت دارند.

ثبت در فهرست یونسکو، تأکیدی بر اهمیت جهانی این بناهاست. این اقدام نه تنها به رسمیت شناختن زیبایی و شکوه معماری این صومعه ها، بلکه به منزله اذعانی به نقش حیاتی آن ها در درک هنر، مذهب و تاریخ امپراتوری بیزانس است. با وجود وضعیت ویرانه ای که صومعه دلفی به آن دچار شد، بقایای آن همچنان گواه دورانی پرفروغ از تاریخ یونان و بیزانس است و برای پژوهشگران، باستان شناسان و علاقه مندان به تاریخ، منبعی ارزشمند محسوب می شود.

بقایای موجود و امکان بازدید

امروزه، از صومعه دلفی بقایای قابل توجهی باقی نمانده است که بتوان آن را به عنوان یک بنای کامل مشاهده کرد. بیشتر سازه ها به ویرانه هایی تبدیل شده اند، اما ستون ها، بخش هایی از دیوارها و فونداسیون ها همچنان قابل رؤیت هستند. این بقایا در محوطه باستان شناسی دلفی، در کنار آثار باستانی یونان کلاسیک، قرار گرفته اند.

گردشگران و بازدیدکنندگان می توانند از محوطه باستان شناسی دلفی بازدید کنند و بقایای صومعه را در کنار دیگر جاذبه ها مشاهده کنند. اگرچه صومعه دلفی به اندازه معبد آپولو یا تئاتر باستانی، جذابیت بصری ندارد، اما درک تاریخ آن، بازدید از این بقایا را معنادارتر می سازد. مشاهده محل قرارگیری این صومعه، و تصور عظمت گذشته آن، به درک بهتر تأثیر تحولات تاریخی و سیاسی بر سرنوشت اماکن فرهنگی کمک می کند. این ویرانه ها، سکوت پر از سخنی دارند و یادآور آسیب پذیری میراث بشر در برابر تغییر و گذشت زمان هستند.

«صومعه دلفی، با وجود افول و تبدیل شدن به ویرانه، همچنان نمادی قدرتمند از سرنوشت پرفراز و نشیب میراث فرهنگی در برابر تلاطم های تاریخ است.»

نتیجه گیری: درس هایی از افول یک نماد

سقوط صومعه دلفی، داستانی از افول یک مرکز مذهبی و فرهنگی است که ریشه هایی چندوجهی در تاریخ دارد. این سرنوشت، نتیجه مستقیم تهاجمات خارجی، به ویژه حمله صلیبیون و یورش عثمانی ها بود که به ترتیب، هویت مذهبی صومعه را تغییر دادند و سپس به طور کامل آن را از حمایت های لازم برای بقا محروم کردند. تغییرات عمیق سیاسی و مذهبی در منطقه، از حاکمیت بیزانس ارتدوکس به فرانکوکراسی لاتین، و سپس به امپراتوری عثمانی، مهمترین بستر این زوال را فراهم آورد. صومعه دلفی، در این دوران پر تلاطم، قربانی تغییرات گسترده ای شد که بر یونان سایه افکند.

این صومعه باستانی که زمانی نمادی از شکوه معماری بیزانس میانه بود و از نظر هنری و مذهبی اهمیت فراوانی داشت، اکنون بیشتر به ویرانه ای تبدیل شده است. با این حال، اهمیت تاریخی آن نه تنها کاسته نشده، بلکه با ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو، بیش از پیش برجسته شده است. صومعه دلفی به ما یادآوری می کند که میراث فرهنگی بشر تا چه حد در برابر تلاطم های سیاسی، جنگ ها و تغییرات اجتماعی آسیب پذیر است. مطالعه سرنوشت آن، درس های ارزشمندی درباره اهمیت حفظ و حراست از اماکن تاریخی ارائه می دهد؛ مکان هایی که هر یک پاره ای از هویت و حافظه جمعی بشریت را در خود جای داده اند و درک آنها، به درک بهتر خودمان و مسیر پر پیچ و خم تاریخ کمک می کند.