ریشه تاریخی نام ثلاث باباجانی

شهرستان ثلاث باباجانی، گوهری نهفته در دل غرب استان کرمانشاه، همواره برای پژوهشگران تاریخ و فرهنگ و نیز برای بومیان و گردشگران، محلی پر از رمز و راز بوده است. این منطقه با موقعیت استراتژیک و طبیعت بکر خود، روایتگر داستانی کهن از همزیستی و پیوند ایلات و طوایف است. نام «ثلاث باباجانی» در خود گنجینه ای از هویت تاریخی و فرهنگی این سرزمین را نهفته دارد و ریشه های آن به اعماق قرون بازمی گردد. در این مقاله، به کاوش و رمزگشایی از این نام پرمعنا می پردازیم و در لابه لای سطور تاریخ، به دنبال ریشه های شکل گیری آن خواهیم بود.

نام گذاری یک مکان، چیزی فراتر از صرفاً یک برچسب جغرافیایی است؛ این نام، آینه ای است که گذشته، هویت و سیر تحولات یک منطقه را بازتاب می دهد. در مورد ثلاث باباجانی، این نام به وضوح ارتباط عمیقی با ساختار اجتماعی و ایلی منطقه دارد. در سفر به عمق تاریخ، پرده از اسرار واژه های «ثلاث» و «باباجانی» برداشته می شود و درک عمیق تری از پیوندهای ناگسستنی مردم این دیار با ریشه های خود به دست می آید. این کاوش، نه تنها به رفع ابهامات پیرامون وجه تسمیه این شهرستان کمک می کند، بلکه دریچه ای به سوی شناخت بهتر فرهنگ غنی و ایستادگی مردمان آن می گشاید.

«ثلاث»: نمادی از همزیستی و پیوند سه طایفه اصلی

واژه «ثلاث» ریشه ای عربی دارد و به معنای «سه» یا «سه گانه» است. این کلمه، در بافتار نام شهرستان ثلاث باباجانی، به پیوند و همزیستی تاریخی سه طایفه بزرگ و با نفوذ منطقه اشاره دارد که سالیان دراز در این سرزمین ساکن بوده اند و بخش جدایی ناپذیری از هویت جمعی آن را تشکیل داده اند. این سه طایفه، ستون های اصلی ساختار اجتماعی و فرهنگی ثلاث باباجانی به شمار می روند و زندگی مشترک آن ها، پایه و اساس نام گذاری این دیار را شکل داده است.

طایفه باباجانی: ستون استوار این دیار

طایفه باباجانی، یکی از سه رکن اصلی تشکیل دهنده نام ثلاث، از جایگاه ویژه ای در تاریخ منطقه برخوردار است. ریشه های تاریخی این طایفه به منطقه بین النهرین بازمی گردد. روایت ها حاکی از آن است که در دوران تیمور لنگ، این طایفه به منظور حفاظت از مرزهای غربی ایران به این مناطق منتقل شدند. آن ها ابتدا در مناطق کوهستانی و صعب العبور مانند «دولی درّنه» و «کویستان» سکونت داشتند؛ جایی که هنوز هم می توان آثار باستانی و قدمت چندین هزار ساله را در آنجا مشاهده کرد، چنانکه مورخانی چون هرودوت و بطلمیوس نیز از نام «درنه» در نوشته های خود یاد کرده اند. این دره با رودخانه پرآب زمکان، همواره قلب آبادانی منطقه بوده است.

با گذشت زمان و به دلایل مختلف، از جمله کمبود امکانات زندگی در مناطق کوهستانی و سیاست «تخته قاپو» کردن ایلات در دوران رضاخان، بسیاری از باباجانی ها به تدریج به دشت های حاصلخیزتر مانند «دشت حرّ» و «تازه آباد» مهاجرت کردند. این مهاجرت ها نه تنها برای یافتن زمین های کشاورزی مرغوب تر صورت گرفت، بلکه اغلب به دلیل نبود امکانات اولیه بهداشتی، آموزشی و خدماتی در روستاهای کوهستانی بود. این جابجایی ها منجر به شکل گیری الگوهای سکونتی جدیدی شد که تا به امروز نیز ادامه دارد. طایفه باباجانی از تیره های مهمی مانند حمده، عالی، میرویس و قوچ عالی تشکیل شده است که هر یک در روستاهای خاصی پراکنده اند؛ به عنوان مثال، هوز عالی در شهرک زیارت تمرخان و تیره های قوچ عالی در روستای کیسله سکونت دارند.

طایفه قبادی: ریشه های عمیق در دل تاریخ

طایفه قبادی نیز یکی دیگر از اضلاع مثلث «ثلاث» است که تاریخ پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. برخی ریشه های این طایفه را نیز به دوران تیمور گورکانی و انتقال آن ها از خاک عراق به ایران نسبت می دهند. قبادی ها به طور سنتی در مناطق «ازگله»، «پشتکوه شیخان» و «ذهاب» در فصول مختلف سال ییلاق و قشلاق می کردند. سالخوردگان و معمرین منطقه بر این باورند که طوایف باباجانی، قبادی و ولدبیگی از یک جد مشترک به نام «چپان» یا «قهرمان» منشعب شده اند که نشان دهنده پیوندهای کهن و عمیق این طوایف است. بخش ازگله، که مرکزیت قبادی ها را داراست، همواره به عنوان یکی از مهم ترین مناطق این شهرستان شناخته شده است.

طایفه تایجوزی: فرهنگ و دانش در سایه سار کوهستان

تایجوزی، سومین طایفه مهم در نام گذاری ثلاث است. این طایفه در گذشته بین مناطق ییلاقی «سواربیله ای» در کوه ساراون و مناطق قشلاقی «دول درنه» کوچ می کردند. تایجوزی ها نیز به تیره های مختلفی مانند کدخدا و دول دره ای تقسیم می شوند. آنچه که طایفه تایجوزی را در تاریخ منطقه برجسته می سازد، پرورش شخصیت های برجسته و تأثیرگذاری در حوزه فرهنگ و ادبیات است. ملا عبدالرحیم مولوی کرد، شاعر و عارف بزرگ قرن سیزدهم، که به «مولوی کرد» شهرت دارد و دیوان شعر «خسروشیرین» از او به یادگار مانده، از این طایفه برخاسته است. همچنین عالم و شاعری دیگر به نام عبدالکریم فانی خانه شوری از خاندان سادات هاشمی خانه شور که در حوزه علمیه قریه ده شیخ دهستان خانه شور نشو و نما کرد نیز از مشاهیر این منطقه است. این بزرگان با دانش و نبوغ خود، نه تنها در میان ایل جاف بلکه در سراسر مناطق کردنشین، شهرتی ملی کسب کرده اند.

نام «ثلاث باباجانی» بیش از یک واژه جغرافیایی است؛ این نام، حکایتی زنده از همزیستی، مقاومت و پیوندهای عمیق سه طایفه بزرگ است که تاریخ و فرهنگ این سرزمین را در تاروپود خود تنیده اند.

رفع ابهام: چرا «تایجوزی» به جای «ولدبیگی»؟

گاهی این پرسش مطرح می شود که چرا طایفه «تایجوزی» به عنوان یکی از سه طایفه اصلی در نام گذاری «ثلاث» ذکر شده، در حالی که برخی به جای آن از طایفه «ولدبیگی» نام می برند. پاسخ این ابهام در گستره و نفوذ تاریخی طوایف در منطقه ثلاث نهفته است. اگرچه طایفه ولدبیگی نیز یکی از طوایف بزرگ جاف جوانرودی است و پیوند تاریخی با باباجانی ها و قبادی ها دارد، اما گستره اصلی سکونت و نفوذ آن بیشتر در شهرستان جوانرود است. در مقابل، طایفه تایجوزی، به دلیل حضور پررنگ و دیرینه در منطقه فعلی ثلاث و نقش آفرینی های فرهنگی و اجتماعی، به عنوان جزء جدایی ناپذیر این سه گانه تاریخی شناخته می شود. این تفکیک، نشان دهنده دقت در نام گذاری و بازتاب واقعی قدرت و گستردگی طوایف در زمان شکل گیری این هویت تاریخی است.

«باباجانی»: هویت برجسته و دلیل پسوند نام شهرستان

پس از درک مفهوم «ثلاث» و سه طایفه اصلی آن، نوبت به بررسی جزء دوم نام می رسد: «باباجانی». این که چرا از میان سه طایفه اصلی، نام «باباجانی» به عنوان پسوند نام شهرستان انتخاب شده است، موضوعی است که به اهمیت، نفوذ و احتمالاً جمعیت بیشتر این طایفه در طول تاریخ منطقه بازمی گردد. در واقع، طایفه باباجانی به دلیل جایگاه محوری خود در تحولات تاریخی و اجتماعی منطقه، به نوعی به شناسه ای برای کل این سرزمین بدل شده است.

شواهد تاریخی نیز این اهمیت را تأیید می کنند. در تقسیمات کشوری سال ۱۳۱۱ شمسی، نام «باباجانی کردستان» به عنوان یک بلوک ذکر شده است. این اشاره تاریخی نشان می دهد که از دیرباز، نام طایفه باباجانی چنان با هویت این بخش از کردستان پیوند خورده بود که در اسناد رسمی نیز به آن استناد می شد. این انتخاب، نه تنها بیانگر موقعیت برجسته این طایفه در گذشته است، بلکه نمادی از پیوند ناگسستنی یک قوم با سرزمین خود و نقش آن ها در شکل دهی به جغرافیای انسانی و سیاسی منطقه محسوب می شود. «باباجانی» به مرور زمان، از یک نام ایلی فراتر رفته و به بخشی از هویت کلی یک شهرستان بدل گشته است؛ شهرستان ثلاث باباجانی، یعنی سرزمین سه طایفه که هویت برجسته اش با نام باباجانی گره خورده است.

سیر تحول نام و جایگاه اداری: سفری در گذر زمان

تاریخچه شهرستان ثلاث باباجانی، بازتابی از تحولات تقسیمات کشوری و تغییرات اجتماعی در ایران است. این منطقه، در طول دهه های متمادی، مسیر پرپیچ وخمی را برای رسیدن به جایگاه فعلی خود پیموده است. هر مرحله از این تحول، داستانی از ارتقاء، جدایی و تعریف مجدد مرزها را در خود دارد که درک آن برای شناخت کامل پیشینه این شهرستان ضروری است.

از «بخش ثلاث» تا «شهرستان ثلاث باباجانی»

اولین گام های رسمیت یافتن این منطقه در تقسیمات کشوری به سال ۱۳۳۱ خورشیدی بازمی گردد، زمانی که «بخش ثلاث» به عنوان یکی از بخش های شهرستان کرمانشاهان تشکیل شد. این بخش در آن زمان شامل دهستان های باباجانی، قبادی و ولدبیگی/سرقلعه ولدبیگی و ۱۰۸ آبادی بود. این ساختار اولیه، نشان دهنده رسمیت یافتن هویت سه گانه ایلی منطقه در چارچوب تقسیمات اداری بود.

با گذشت زمان و نیاز به تفکیک بیشتر، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی «بخش باباجانی» به مرکزیت ازگله در شهرستان پاوه تشکیل شد. این بخش تازه تأسیس، دهستان های خانه شور، ازگله، جیگران و سرقلعه را در بر می گرفت. این تغییر، نشان دهنده افزایش اهمیت و تمرکز بر بخش باباجانی بود که به مرور زمان، جایگاه برجسته تری در ساختار اداری منطقه پیدا می کرد.

اوج این سیر تحول، در خرداد سال ۱۳۸۱ فرا رسید، زمانی که به موجب تصویب نامه هیئت وزیران، این بخش از شهرستان جوانرود جدا شد و به «شهرستان ثلاث باباجانی» ارتقاء یافت. این رویداد، نقطه عطفی در تاریخ منطقه بود؛ ثلاث باباجانی از آن پس هویتی مستقل یافت و به یکی از شهرستان های استان کرمانشاه تبدیل شد. این ارتقاء نه تنها به رسمیت شناختن جایگاه ویژه این منطقه بود، بلکه زمینه را برای توسعه و ارائه خدمات بهتر به مردمان آن فراهم آورد.

تغییر نام «قلعه سلیمان خان» به «تازه آباد»: نمادی از تحول

شهر تازه آباد، که امروزه مرکز شهرستان ثلاث باباجانی است، نیز در گذر زمان شاهد تغییر نام خود بوده است. نام اصلی این شهر در گذشته، «قلعه سلیمان خان» بود. سلیمان خان از حاکمان بنام منطقه قلخانی به شمار می رفت که در دشت حر، در محلی که اکنون مرکز شهر است، صاحب قلعه ای بود. اما به دلایل مختلف، از جمله بی اطلاعی یا بی توجهی مسئولان وقت به پیشینه تاریخی منطقه و نیز مهاجرت های گسترده و پروژه های شهرسازی پس از جنگ ایران و عراق، این نام تاریخی به تدریج جای خود را به «تازه آباد» داد.

این تغییر نام، اگرچه در ظاهر ساده به نظر می رسد، اما از دست رفتن بخش مهمی از هویت و اصالت تاریخی منطقه را در پی داشت. نام «قلعه سلیمان خان» یادآور قدمت و پیشینه غنی این مکان بود، در حالی که «تازه آباد» بیشتر حاکی از جدیدالتأسیس بودن آن است. این دگرگونی، نمادی از تأثیر عوامل بیرونی بر هویت محلی و ضرورت حفظ و پاسداشت میراث نام گذاری هاست که هر یک گنجینه ای از تاریخ و فرهنگ را در خود نهفته دارند.

اهمیت نام گذاری و بازتاب هویت ایلی در منطقه

نام گذاری شهرستان «ثلاث باباجانی» صرفاً یک تصادف جغرافیایی نیست، بلکه بازتاب عمیقی از ساختار اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی این منطقه است. هویت ایلی و طایفه ای، نه تنها در گذشته بلکه تا به امروز، نقشی محوری و پایدار در زندگی مردمان این دیار ایفا کرده است. این نقش چنان پررنگ است که نمود آن را می توان در جنبه های مختلف زندگی روزمره، از نحوه آرایش سکونتی روستاها گرفته تا نتایج انتخابات محلی و مجلس، به وضوح مشاهده کرد.

تأثیر هویت ایلی و طایفه ای بر ساختار اجتماعی

در استان های غربی ایران، به ویژه کرمانشاه، ایلام و لرستان، هویت یابی بر اساس عشیره، طایفه و تیره، ریشه های هزاران ساله دارد. این ساختار ایلی، که شاید میراثی از دوران حکومت مغولان و ضرورت بقا در شرایط ناامن گذشته باشد، تا به امروز نیز قویاً حفظ شده است. در ثلاث باباجانی نیز این هویت عمیقاً در تار و پود جامعه تنیده شده است. هر روستا یا آبادی عمدتاً محل سکونت خاندان هایی از یک تیره مشخص است. به عنوان مثال، در روستای شهرک زیارت تمرخان، خاندان هایی از تیره عالی ساکن هستند که به همین دلیل این روستا به «هوزی عالی» نیز شهرت دارد. این پدیده در روستای کیسله (خاندان های قوچ عالی)، خانه شور (تیره های عالی)، ازگله (طایفه قبادی) و رجوی (طایفه تایجوزی) نیز قابل مشاهده است. این آرایش سکونتی، نشان دهنده نفوذ پایدار ساختار ایلی در زندگی مردمان است، حتی با وجود یکجانشینی ایل که امروزه جایگزین زندگی کوچ نشینی گذشته شده است.

این هویت یابی عشیرتی، در گذشته مزایای فراوانی مانند ایجاد وحدت میان مردم یک منطقه و کاهش جرم و جنایت را به همراه داشت؛ چرا که هر فرد خود را بخشی از یک مجموعه بزرگتر می دید و ملزم به رعایت قوانین و هنجارهای گروهی بود. اما در جامعه مدرن، گاهی اوقات این پدیدار به چالش هایی منجر می شود. متأسفانه، در فضای شهری و انتخاباتی منطقه، به ویژه در شهرهایی مانند جوانرود و تازه آباد، تقابلات عشیرتی به وضوح مشاهده می شود. در انتخابات، رأی دهندگان غالباً بر اساس هویت ایلی کاندیداها تصمیم می گیرند تا بر اساس شایستگی های علمی، سواد یا سابقه خدمت گذاری آن ها. این امر سبب می شود که کاندیداها برای موفقیت، یا باید خود از تیره ها و طوایف بزرگ باشند یا خود را به آن ها منتسب کنند. این واقعیت در شوراهای شهر و حتی انتخابات مجلس نیز خود را نشان می دهد، جایی که نمایندگان منتخب اغلب از طوایفی هستند که جمعیت بیشتری در منطقه دارند، مانند تیره حمده یا قوچ عالی در تازه آباد.

اهمیت تاریخی نام گذاری

در جمع بندی، می توان گفت که نام «ثلاث باباجانی» صرفاً یک اسم نیست؛ این نام، خلاصه ای فشرده و پرمعنا از تاریخ، جغرافیا، و ساختار اجتماعی-فرهنگی این منطقه است. این نام، روایتگر قرن ها همزیستی، مهاجرت، مقاومت و پیوندهای ناگسستنی میان ایلات و طوایف است. انتخاب این نام، به معنای به رسمیت شناختن نقش محوری و جایگاه برجسته طایفه باباجانی در کنار دو طایفه قبادی و تایجوزی است که هر سه، ستون های هویت این سرزمین را شکل داده اند. این نام، یادآور این نکته است که چگونه ریشه های تاریخی و ایلی، همچنان در زندگی مردمان این دیار جاری و ساری است و هویت آن ها را تعریف می کند.

حفظ و پاسداشت این میراث نام گذاری، به معنای حفظ و گرامیداشت تاریخ زنده و هویت مردمان ثلاث باباجانی است. این نام، پلی است میان گذشته و حال، که داستان پیشینیان و تلاش های آن ها را برای ساختن و حفظ این سرزمین بازگو می کند. کاوش و درک عمیق تر از جنبه های ناگفته تاریخ و فرهنگ شهرستان ثلاث باباجانی، نه تنها به تقویت حس تعلق بومیان کمک می کند، بلکه به پژوهشگران و علاقه مندان نیز فرصتی برای شناخت یکی از کهن ترین و غنی ترین مناطق غرب ایران را می دهد. این شهرستان با وجود تمام تحولات، همچنان گواه زنده پیوند ناگسستنی انسان و سرزمین است و نامش، سندی بر این مدعاست.