خلاصه کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم ( نویسنده سعید نظری توکلی )

کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم اثری عمیق از دکتر سعید نظری توکلی است که به کاوش در یکی از برجسته ترین مکاتب فلسفی ایران، یعنی مکتب اصفهان، می پردازد. این کتاب با رویکردی تحلیلی، مسئله بنیادین خلق عالم از عدم را از دیدگاه فلاسفه این دوره تاریخی بررسی می کند و دریچه ای نو به سوی اندیشه های حکیمان صفوی می گشاید.

ورود به دنیای فلسفه اسلامی، به ویژه در دوران صفویه، سفری است به اعماق تاریخ تفکر و اندیشه ورزی در ایران. در این میان، مکتب اصفهان نه تنها یک دوره تاریخی، بلکه جریانی فکری است که با تلفیق سنت های فلسفی پیشین و نوآوری های منحصر به فرد خود، فصل جدیدی در حکمت اسلامی گشود. کتاب ارزشمند دکتر سعید نظری توکلی، با عنوان حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم (حکیمان مدرسه اصفهان و بررسی آفرینش جهان از عدم)، مخاطب را به سفری اکتشافی در این دوره پربار می برد. این اثر، تنها یک معرفی از فلاسفه اصفهان نیست، بلکه تلاشی برای درک پیچیدگی ها و ظرافت های یکی از محوری ترین مسائل هستی شناختی، یعنی چگونگی آفرینش جهان از عدم، در افق دیدگاه های حکیمان بزرگ این مکتب است.

بسترهای فکری و تاریخی مکتب فلسفی اصفهان

برای درک عمیق تر اندیشه های مطرح شده در کتاب دکتر نظری توکلی، ابتدا لازم است به بستر فکری و تاریخی مکتب فلسفی اصفهان قدم گذاشت. این دوره، نه تنها فصلی طلایی در تاریخ ایران، بلکه اوج شکوفایی فلسفه اسلامی در این سرزمین به شمار می آید. فضای حاکم بر عصر صفوی، زمینه ای بی نظیر برای رشد و بالندگی اندیشه های فلسفی فراهم آورد.

دوره صفویه و شکوفایی فلسفه

دوران صفویه، به ویژه پس از رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران، شاهد تحولی بنیادین در ساختار اجتماعی، فرهنگی و فکری کشور بود. اصفهان، به عنوان پایتخت پرشکوه و مرکز فرهنگی این امپراتوری، به قطب جذب عالمان، هنرمندان و فلاسفه تبدیل شد. حمایت گسترده از علم و فلسفه، به ویژه از سوی شاهان صفوی و وزرای روشن فکر آن ها، محیطی مساعد برای تبادل آرا و توسعه مباحث فلسفی ایجاد کرد. این دوره، نه تنها شاهد ترجمه و شرح آثار فلسفی پیشین بود، بلکه مکتبی مستقل را بنیان نهاد که تمرکز ویژه ای بر حکمت و عرفان شیعی داشت. در این فضا، فلاسفه با آزادی نسبی به کاوش در عمیق ترین مسائل هستی شناختی، معرفت شناختی و کلامی پرداختند و آثار ماندگاری از خود بر جای گذاشتند که تا به امروز مسیر اندیشه را روشن ساخته است.

ویژگی های مکتب اصفهان

مکتب فلسفی اصفهان با ویژگی های منحصربه فرد خود، از سایر جریانات فلسفی متمایز می شود. این مکتب، نه تنها به تکرار و شرح آرای پیشینیان بسنده نکرد، بلکه به تلفیق هوشمندانه و نوآورانه ای از مکاتب مختلف پرداخت. در این مدرسه فکری، می توان ردپای حکمت مشاء (بر اساس منطق ارسطویی و فلسفه ابن سینا)، حکمت اشراق (بر پایه نور و حضور شهودی سهروردی)، عرفان نظری (با آموزه های ابن عربی) و کلام شیعی را مشاهده کرد که به گونه ای هماهنگ و پویا در هم تنیده شده اند. این تلفیق، منجر به تأسیس رویکردی مستقل و عمیق در فلسفه اسلامی شد که توانست به مسائل و چالش های جدید فکری پاسخ دهد. حکیمان اصفهان، با این رویکرد تلفیقی، توانستند ابعاد جدیدی به مباحثی مانند وجود، ماهیت، علم و آفرینش ببخشند و افق های تازه ای در جهان بینی اسلامی گشایند.

حکمای برجسته این مکتب

مکتب اصفهان، کانون تجمع فلاسفه ای بود که هر یک به نوبه خود، ستون های این بنای عظیم فکری را استحکام بخشیدند. در میان این ستارگان درخشان، نام چند تن از حکما بیش از دیگران می درخشد و اندیشه های آن ها محور اصلی بحث در کتاب دکتر نظری توکلی قرار گرفته است:

• میرداماد (بنیان گذار فکری): محمدباقر میرداماد، ملقب به «معلم ثالث»، یکی از ارکان اصلی این مکتب و از اساتید برجسته ملاصدرا بود. او با طرح نظریه «حدوث دهری»، گامی بلند در تبیین رابطه میان خداوند و عالم برداشت و کوشید تا تضاد ظاهری میان قدمت الهی و حدوث عالم را حل کند.
• شیخ بهایی (جامع علوم): بهاءالدین عاملی، معروف به شیخ بهایی، عالم جامع الاطرافی بود که در علوم مختلف از جمله فقه، حدیث، ریاضیات، نجوم و فلسفه تبحر داشت. هرچند او عمدتاً به عنوان فقیه و دانشمند شناخته می شود، اما دیدگاه های فلسفی او نیز در کلیت مکتب اصفهان تأثیرگذار بوده است.
• ملاصدرا (اوج دهنده و نظریه پرداز حکمت متعالیه): صدرالدین شیرازی، مشهور به ملاصدرا، بی تردید برجسته ترین فیلسوف این دوره و بنیان گذار «حکمت متعالیه» است. او با نظریه های بنیادین خود همچون «اصالت وجود»، «وحدت تشکیکی وجود» و «حرکت جوهری»، فلسفه اسلامی را به اوج خود رساند و دیدگاهی جامع و پویا از هستی ارائه داد که بسیاری از معضلات فلسفی را حل کرد. کتاب دکتر نظری توکلی به طور خاص به چگونگی مواجهه این حکیمان با مسئله خلق عالم از عدم می پردازد.

مکتب اصفهان به عنوان دوران اوج فلسفه اسلامی در ایران شناخته می شود، جایی که حکیمان با تلفیق سنت های مشاء، اشراق و عرفان شیعی، رویکردی مستقل و نوآورانه در فلسفه را بنیان نهادند.

ساختار کلی و فصول محوری کتاب

کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم اثری است که با نظمی دقیق و روشی علمی تدوین شده است. نویسنده با مهارت خاصی، پیچیده ترین مسائل فلسفی را در چارچوبی منسجم و قابل فهم برای مخاطب تخصصی ارائه می کند. ساختار کتاب، خود بیانگر رویکرد محققانه و جامع نگر دکتر نظری توکلی است.

رویکرد و روش شناسی نویسنده

دکتر سعید نظری توکلی در این اثر، از رویکردی تحلیلی-تطبیقی بهره می برد. او نه تنها به تشریح آرای هر فیلسوف به صورت مجزا می پردازد، بلکه آن ها را در کنار هم قرار داده و مورد نقد و مقایسه قرار می دهد. این روش، به خواننده امکان می دهد تا تفاوت ها و شباهت های دیدگاه ها را درک کرده و به عمق نوآوری های هر حکیم پی ببرد. نویسنده برای این منظور، به منابع اصیل و دست اول فلسفه اسلامی مراجعه کرده و با استناد دقیق به متون اصلی، اعتبار علمی اثر خود را تضمین می کند. این پایبندی به منابع اولیه، به مخاطب اطمینان می دهد که با تحلیلی مستند و قابل اتکا روبروست که از هرگونه سوءبرداشت یا تفسیر نادرست به دور است. این شیوه نگارش، خواننده را دعوت می کند تا نه تنها به نتایج، بلکه به فرایند استدلال و چگونگی رسیدن به آن نتایج نیز توجه کند و خود در مسیر تفکر فلسفی سهیم شود.

مباحث مقدماتی و تمهیدی کتاب

پیش از ورود به قلب مباحث، کتاب با فصول مقدماتی و تمهیدی آغاز می شود که برای درک صحیح موضوع اصلی، یعنی خلق عالم از عدم، ضروری است. در این بخش ها، نویسنده با دقت به معرفی مفهوم خلق العالم من العدم می پردازد و پیشینه تاریخی و کلامی آن را در بستر فلسفه و کلام اسلامی بررسی می کند. این مفهوم، که همواره یکی از چالش برانگیزترین مسائل برای فلاسفه و متکلمان بوده، ریشه های عمیقی در الهیات و هستی شناسی دارد. دکتر نظری توکلی، با تشریح ابعاد مختلف این مسئله، خواننده را برای ورود به بحث های تخصصی تر آماده می سازد.

علاوه بر این، کتاب به بررسی مبانی هستی شناختی و معرفت شناختی مکتب اصفهان نیز می پردازد. برای درک اینکه حکیمان اصفهان چگونه به مسئله خلق عالم نگریستند، لازم است ابتدا با جهان بینی کلی و چارچوب فکری آن ها آشنا شد. این مبانی، شامل دیدگاه های آن ها در مورد وجود، ماهیت، علم و نسبت عقل و شهود است که زیربنای اصلی آرای آن ها در مورد آفرینش را تشکیل می دهد. از این رو، این بخش های تمهیدی، نقش حیاتی در آماده سازی خواننده برای یک سفر فکری عمیق و پربار ایفا می کنند و زمینه را برای درک نوآوری های فلاسفه اصفهان فراهم می آورد.

تحلیل مسئله خلق العالم من العدم در آرای حکمای اصفهان

قلب کتاب دکتر نظری توکلی در تحلیل مسئله بنیادین خلق العالم من العدم در افق دیدگاه های حکیمان مکتب اصفهان می تپد. این بخش، خواننده را به سفری در میان پیچیده ترین و عمیق ترین مباحث فلسفی می برد و او را با تلاش های فکری میرداماد و ملاصدرا برای حل این معضل هستی شناختی آشنا می سازد. در این مسیر، مخاطب می تواند شاهد خلاقیت و نوآوری این فلاسفه در مواجهه با یک پرسش ازلی و ابدی باشد.

دیدگاه میرداماد و نظریه حدوث دهری

میرداماد، از برجسته ترین حکیمان مکتب اصفهان و استاد ملاصدرا، نظریه ای بسیار مهم و تأثیرگذار در باب آفرینش جهان مطرح کرد که به حدوث دهری معروف است. این نظریه، تلاشی هوشمندانه برای حل تضاد ظاهری میان قدیم بودن خداوند (به معنای ازلی بودن و نداشتن آغاز) و حادث بودن عالم (به معنای دارای آغاز بودن) بود. از یک سو، اعتقاد به قدمت الهی، بنیادی ترین اصل در توحید اسلامی است، و از سوی دیگر، شهود حسی و عقلی بر حدوث و تغییرات عالم گواهی می دهد.

میرداماد برای حل این معضل، سه نوع حدوث را از یکدیگر متمایز می کند:

1. حدوث زمانی: به معنای داشتن آغاز در زمان و پیشی گرفتن عدم زمانی بر وجود.
2. حدوث ذاتی: به معنای نیازمندی شیء به علت در اصل وجودش.
3. حدوث دهری: نظریه میرداماد که در آن، عالم در مرتبه دهر (که مرتبه ای بالاتر از زمان و پایین تر از سرمد است) حادث است. دهر، مرتبه ای از وجود است که فراتر از توالی زمانی، اما فروتر از ابدیت محض الهی است. عالم، هرچند از نظر زمانی آغاز ندارد (همواره با زمان موجود بوده)، اما از نظر دهری آغاز دارد و مسبوق به عدم دهری است. به عبارت دیگر، وجود عالم در مرتبه دهر، معلول اراده و ایجاد الهی است. این دیدگاه، به میرداماد امکان می دهد تا ضمن حفظ قدمت الهی، برای عالم نیز نوعی آغاز (در مرتبه دهر) قائل شود و بدین ترتیب، مشکل خلق عالم را به شیوه ای نوآورانه حل کند. کتاب دکتر نظری توکلی به خوبی این ظرایف را تشریح کرده و خواننده را با عمق اندیشه میرداماد آشنا می سازد.

نظر ملاصدرا و حرکت جوهری

ملاصدرا، حکیم برجسته و صاحب حکمت متعالیه، دیدگاهی متفاوت و در عین حال تکمیل کننده نسبت به میرداماد در مسئله خلق عالم ارائه داد. او با طرح نظریه بنیادین حرکت جوهری، تحولی عمیق در فلسفه هستی ایجاد کرد و راهی نوین برای تبیین حدوث عالم گشود.

حرکت جوهری به این معناست که تغییر و دگرگونی، تنها در اعراض (کیفیت، کمیت و …) موجودات نیست، بلکه ذات و جوهر عالم نیز دائماً در حال حرکت و شدن است. عالم، نه یک موجود ثابت، بلکه جریانی سیال و دائماً در حال تجدد است. این حرکت، نه از عدم به وجود، بلکه از وجودی به وجود دیگر است؛ یعنی هر لحظه، وجودی جدید به واسطه فیض الهی تحقق می یابد و وجود پیشین از میان می رود. این وجود سیال، مبنای تبیین چگونگی حدوث عالم در نظر ملاصدرا قرار می گیرد.

از دیدگاه ملاصدرا، عالم در هر لحظه در حال حدوث است؛ یعنی هر لحظه آفرینشی نو رخ می دهد و هیچ لحظه ای بدون خلقت جدیدی نیست. این یعنی عالم همواره در حال خروج از عدم و ورود به وجود است، اما این خروج و ورود نه به معنای عدم زمانی محض، بلکه به معنای تجدد امثال و فیض مستمر الهی است. این نظریه، با دیدگاه میرداماد که بر حدوث دهری تأکید داشت، تفاوت هایی کلیدی دارد. در حالی که میرداماد عالم را در مرتبه دهر حادث می دانست، ملاصدرا با حرکت جوهری، حدوث را به بطن وجود عالم می کشاند و آن را به یک ویژگی ذاتی و مستمر تبدیل می کند. نوآوری ملاصدرا در این بود که با اصالت بخشیدن به وجود و طرح حرکت جوهری، توانست مسئله خلق را نه تنها به صورتی منطقی، بلکه به شکلی کاملاً پویا و متناسب با جریان فیض الهی تبیین کند. این تحلیل عمیق، یکی از نقاط درخشان کتاب دکتر نظری توکلی است که پیچیدگی های این نظریه را به وضوح برای خواننده تشریح می کند.

بررسی آرای سایر حکمای اصفهان

علاوه بر میرداماد و ملاصدرا، مکتب اصفهان میزبان فلاسفه دیگری نیز بود که هر یک به نوبه خود در توسعه مباحث فلسفی نقش داشتند. در صورت پوشش جامع این موضوع در کتاب دکتر نظری توکلی، می توان به دیدگاه های احتمالی دیگر فلاسفه این مکتب و نحوه برخورد آن ها با مسئله خلق العالم من العدم نیز پرداخت. ممکن است برخی از این حکما، شارح و مفسر آرای میرداماد و ملاصدرا بوده باشند و برخی دیگر، با طرح دیدگاه های جزئی تر یا تفاسیر متفاوت، به غنای این بحث افزوده اند. کشف این دیدگاه های متنوع، به ما کمک می کند تا تصویری کامل تر و چندوجهی از اندیشه مکتب اصفهان داشته باشیم و نشان دهیم که چگونه یک مسئله واحد، از زوایای مختلف مورد تأمل و بررسی قرار گرفته است. این تنوع آرا، خود گواهی بر پویایی و عمق مکتب فلسفی اصفهان است.

تأثیر عرفان و کلام شیعی بر مسئله خلق

نمی توان از مکتب فلسفی اصفهان سخن گفت و تأثیر عمیق عرفان و کلام شیعی را بر اندیشه های آن نادیده گرفت. این دو جریان فکری، نه تنها در کنار فلسفه رشد کردند، بلکه در تار و پود آن نیز تنیده شدند و به شکل گیری دیدگاه های نوآورانه در زمینه خلق عالم کمک شایانی کردند. کتاب دکتر نظری توکلی به خوبی این پیوستگی ها را مورد بررسی قرار می دهد و به خواننده نشان می دهد که چگونه حکمت، عرفان و کلام در این دوره، برای تبیین جهان بینی اسلامی دست در دست یکدیگر دادند.

نقش عرفان نظری

عرفان نظری، به ویژه با آموزه های ابن عربی و پیروانش، تأثیری بی بدیل بر فلسفه مکتب اصفهان، خصوصاً در زمینه مسئله خلق، داشت. ادغام مفاهیم عرفانی مانند وحدت وجود، تجلی و فیض الهی، به فلاسفه این امکان را داد تا دیدگاهی عمیق تر و جامع تر از رابطه خداوند و عالم ارائه دهند. در چارچوب وحدت وجود، عالم نه موجودی جدا و منفصل از خداوند، بلکه تجلیات و ظهورات حقیقت واحد الهی است. این دیدگاه، مسئله خلق را از چارچوب مکانیکیِ ساختن چیزی از هیچ فراتر برده و آن را به فرایند پیوسته تجلی وجود مطلق در مراتب مختلف هستی تبدیل می کند. عالم، گویی آیینه ای است که کمالات حق را بازتاب می دهد.

دیدگاه های مبتنی بر فیض و تجلی الهی نیز در این زمینه نقش محوری ایفا کردند. از نظر عرفا، خلقت عالم نه یک حادثه گذشته، بلکه جریانی پیوسته و ابدی از فیض الهی است که لحظه به لحظه عالم را در هستی نگه می دارد و به آن وجود می بخشد. این فیض، از مرتبه احدیت به پایین ترین مراتب هستی سرازیر می شود و هر موجودی به میزان ظرفیت خود از آن بهره مند می گردد. در این چشم انداز، خداوند نه خالقی که یک بار عالم را آفریده و رهایش کرده، بلکه همیشه در حال خلق و تجلی است. این ادغام، به فلاسفه اصفهان امکان داد تا به سؤال از چگونگی خلقت، پاسخی نه تنها عقلی، بلکه شهودی و روحانی بدهند که با عمق تجربه عرفانی نیز همخوانی دارد و ابعاد تازه ای به بحث آفرینش می بخشد.

تأثیر کلام شیعی

کلام شیعی نیز به نوبه خود، سهم قابل توجهی در شکل گیری دیدگاه های مکتب اصفهان در مورد مسئله خلق داشت. مفاهیمی چون ولایت و امامت، جایگاه ویژه ای در تبیین نظام هستی و چگونگی آفرینش پیدا کردند. از دیدگاه شیعی، ائمه اطهار (ع) نه تنها رهبران دینی و سیاسی، بلکه واسطه های فیض الهی در جهان هستی هستند. نظریه «انوار ائمه» که بر اساس آن، انوار معصومین (ع) پیش از خلقت عالم وجود داشته و نقش واسطه در ایجاد موجودات را ایفا کرده اند، به بحث خلق معنایی عمیق تر و معنوی تر می بخشد.

در این دیدگاه، نور وجود ائمه (ع)، اولین تجلیات و واسطه های فیض الهی در سیر آفرینش محسوب می شود. از طریق این انوار مقدس، فیض از ذات احدیت به سایر مراتب هستی جاری می شود و عالم امکان تحقق می یابد. این نگرش، نه تنها به مسئله خلق یک جنبه متافیزیکی می بخشد، بلکه آن را با نظام اعتقادی و کلامی شیعه پیوند می دهد و بر اهمیت جایگاه ولایت در نظام هستی تأکید می کند. دکتر نظری توکلی در کتاب خود، این ابعاد از تأثیر کلام شیعی را نیز با دقت بررسی می کند و نشان می دهد که چگونه فلاسفه اصفهان توانستند اندیشه های کلامی و عرفانی را در بستر فلسفه خود ادغام کرده و پاسخی جامع تر به مسئله آفرینش ارائه دهند. این پیوند میان حوزه های مختلف اندیشه، یکی از برجسته ترین ویژگی های مکتب اصفهان به شمار می آید.

نتایج و دستاوردهای اصلی کتاب

کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم اثری است که نه تنها به تبیین دقیق آرای فلاسفه اصفهان می پردازد، بلکه خود نیز دستاوردهای پژوهشی قابل توجهی دارد. دکتر سعید نظری توکلی با این اثر، گام های مهمی در روشن سازی ابعاد کمتر شناخته شده از این مکتب برداشته و راه را برای پژوهش های آتی هموار کرده است.

نوآوری های دکتر نظری توکلی

یکی از مهمترین نوآوری های دکتر نظری توکلی، ارائه یک تحلیل جامع و تطبیقی از آرای فلاسفه اصفهان در یک موضوع محوری و چالش برانگیز است. پیش از این، شاید به صورت پراکنده به دیدگاه های هر فیلسوف در زمینه خلق عالم پرداخته شده بود، اما این کتاب برای اولین بار، این آرا را در کنار هم قرار داده، مقایسه کرده و اختلافات و اشتراکات آن ها را به صورت نظام مند بررسی می کند. این رویکرد، به خواننده امکان می دهد تا سیر تکامل اندیشه در مکتب اصفهان را درک کرده و از یک دیدگاه کلی، به عمق هر نظریه پی ببرد.

همچنین، کتاب به برجسته کردن ابعاد کمتر شناخته شده از مکتب اصفهان می پردازد. این مکتب، با وجود اهمیت فوق العاده اش، گاه در سایه شهرت فلسفه مشاء و حکمت متعالیه ملاصدرا قرار می گیرد. دکتر نظری توکلی با تمرکز بر مسئله خلق عالم از عدم و ارائه جزئیات دقیق از دیدگاه های مختلف، نشان می دهد که مکتب اصفهان چقدر غنی و پربار بوده است و چگونه حکیمان این دوره توانسته اند به مسائل بنیادین هستی، پاسخ های نوآورانه و عمیقی بدهند که تا به امروز نیز ارزش تأمل دارند. این اثر، نه تنها به روشن سازی یک مسئله فلسفی کمک می کند، بلکه جایگاه مکتب اصفهان را در تاریخ فلسفه اسلامی پررنگ تر می سازد و اهمیت آن را به خواننده یادآوری می کند.

اهمیت کتاب برای پژوهش های آتی

کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم نه تنها یک دستاورد پژوهشی برجسته است، بلکه به عنوان یک چارچوب محکم و منبعی ارزشمند برای پژوهش های آتی در زمینه فلسفه اسلامی، به ویژه مکتب اصفهان، عمل می کند. این اثر با ارائه تحلیلی دقیق و مستند از آرای فلاسفه، مسیر را برای دانشجویان و پژوهشگرانی که قصد دارند در این حوزه عمیق تر شوند، هموار می سازد.

این کتاب می تواند به عنوان نقطه شروعی برای مطالعات تطبیقی گسترده تر میان مکتب اصفهان و سایر مکاتب فلسفی اسلامی یا حتی فلسفه های غربی عمل کند. پژوهشگران می توانند با تکیه بر چارچوب نظری و تحلیلی ارائه شده در این کتاب، به بررسی جزئیات بیشتری از دیدگاه های هر فیلسوف بپردازند یا ارتباط میان مسئله خلق عالم و سایر مباحث فلسفی (مانند معرفت شناسی یا انسان شناسی) را کاوش کنند. همچنین، این اثر می تواند الهام بخش تحلیل های جدید از متون اصلی فلاسفه اصفهان باشد و به بازخوانی و تفسیرهای نو از میراث فکری آن ها منجر شود. به این ترتیب، کتاب دکتر نظری توکلی نه تنها خود یک گنجینه علمی است، بلکه کلید ورود به گنجینه های پنهان دیگری از حکمت اسلامی را نیز در اختیار آیندگان قرار می دهد و غنای فکری مکتب اصفهان را بیش از پیش نمایان می سازد.

نوآوری دکتر نظری توکلی در تحلیل جامع و تطبیقی آرای فلاسفه اصفهان، ابعاد کمتر شناخته شده این مکتب را برجسته کرده و چارچوبی محکم برای پژوهش های آتی فراهم می آورد.

نتیجه گیری

کتاب حکماء مدرسه اصفهان و دراسه خلق العالم من العدم اثر دکتر سعید نظری توکلی، بیش از یک خلاصه یا معرفی ساده، سفری عمیق و تحلیلی به قلب یکی از باشکوه ترین دوران های فلسفه اسلامی در ایران است. این اثر، نه تنها به تبیین دقیق و مستند مکتب فلسفی اصفهان و حکیمان برجسته آن می پردازد، بلکه خواننده را با تلاش های فکری میرداماد و ملاصدرا در حل مسئله ازلی و ابدی خلق عالم از عدم آشنا می سازد.

همانطور که در این مقاله به آن پرداختیم، کتاب با ظرافت خاصی به بسترهای تاریخی و فکری مکتب اصفهان، ویژگی های منحصربه فرد آن در تلفیق حکمت مشاء، اشراق، عرفان نظری و کلام شیعی می پردازد. سپس، با رویکردی موشکافانه، نظریه حدوث دهری میرداماد و حرکت جوهری ملاصدرا را در پرتو آفرینش جهان از عدم مورد تحلیل قرار می دهد. تأثیر عمیق عرفان و کلام شیعی، به ویژه مفاهیمی چون وحدت وجود، تجلی و ولایت، نیز به عنوان ابعادی جدایی ناپذیر از این مکتب، به دقت کاوش شده است.

این اثر، با نوآوری های تحلیلی خود، نه تنها شکاف های مطالعاتی موجود در زمینه فلسفه صفویه را پر می کند، بلکه با برجسته کردن ابعاد کمتر شناخته شده از حکیمان اصفهان، افق های تازه ای برای پژوهش های آتی می گشاید. کتاب دکتر نظری توکلی، یک مرجع ارزشمند برای هر دانشجو، پژوهشگر و علاقه مندی است که می خواهد با عمق و غنای فلسفه اسلامی اصفهان، به ویژه در موضوع خلق عالم، آشنا شود. مطالعه این اثر، گامی بلند در جهت درک بهتر میراث فکری پرافتخار ایران اسلامی و کشف گنجینه های پنهان حکمت در تاریخ ماست.